İsmâil Hakkı, 1062/1651-52 yılında İstanbul Esir Hanı’nda çıkan büyük bir yangında evi ve eşyası yandığından maddî sıkıntıya düşerek İstanbul’u terk ederek Trakya’da bulunan Aydos kasabasına yerleşen Mustafa Efendi'nin oğludur (Tâhir 2000: I/28). İsmâil Hakkı Efendi de 1653 / 1063/1652-53 yılında bugün Bulgaristan sınırları içerisinde yer alan Aydos kasabasında dünyaya geldi (Bursevî 1999: 11; Namlı 2001: 33). Babası Mustafa Efendi, Bayram Çavuş’un oğlu; annesi Kerîme Hanım da Kadı Ahmed Efendi’nin kızıdır (Bursevî 1999: 11). Bu bilgiler ışığında İsmâil Efendi’nin baba tarafından tasavvufa aşina, anne tarafından da ilmiyye sınıfına mensup bir aileden geldiğini söylemek mümkündür.
İsmâil Efendi şiirlerinde kullandığı “Hakkî” mahlasını diğer eserlerinde de kullanmış ve zaman içerisinde bu mahlas ismiyle bütünleşmiştir (Namlı 2001: 33). İsmâil Hakkı, özellikle Balkanlarda görev yaparken yazdığı eserlerinde “en-Nâsıh” unvanını kullanmıştır (Namlı 2001: 34). Uzun süre Bursa’da yaşadığı ve orada vefat ettiği için “Burûsevî” (Bursevî 1999: 11), bir müddet Üsküdar’da ikamet ettiği için “Üsküdârî”, Celvetiyye tarikatına mensup olduğu için “Celvetî” isimlerini de kullanmış, özellikle “Bursevî” ismiyle meşhur olmuştur (Kurnz vd. 2001: 41; Namlı 2001: 34).
İlk tahsilini kimden ya da kimlerden aldığı belli olmayan İsmâil Hakkı, çok küçük yaşta Kur’ân-ı Kerîm okumayı öğrendi (Bursevî 1999: 12). Edirne şeyhlerinden Şeyh Abdulbâkî Efendi, ziyaret maksadıyla Aydos’a geldi ve İsmâil Hakkı’nın daha iyi yetişmesi için Edirne’ye gönderilmesini ailesinden istedi (Bursevî 1999: 13). Edirne’de zâhirî ilimleri öğrenen İsmâil Hakkı, ardından İstanbul’a gelerek Osman Fazlî Efendi’nin terbiyesinde bâtınî ilimlerde yoğunlaştı. Tahsilini tamamladıktan sonra Osman Fazlî Efendi tarafından va’z ve irşad için hilâfet yetkisiyle 1086/ 1675-76 yılında Üsküp’e gönderildi (Bursevî 1999: 12; Namlı 2001: 34-35). Bir yıl sonra, aslen İstanbullu olup Üsküp’e yerleşmiş olan Şeyh Mustafa Uşşâkî’nin kerimesi Ayşe Hanım ile evlendi (Bursevî 1999: 12).
Kaynaklarda İsmâil Hakkı Efendi’nin gençlik dönemindeki cedelci, inandığı fikri tavizsiz savunan yapısının altı çizilmektedir. Bu tabiatı nedeniyle mesleğinin ilk yıllarında birçok kişiyi karşısına aldı ve onlarla mücadele etti (Bursevî 1999: 12; Namlı 2001: 44-45). Üsküp’te bulunuşunun altıncı yılında bir talebesiyle arasında geçen tartışmadan sonra Köprülü’ye nakledildi; burada on dört ay kalıp daha sonra halkın isteği üzerine Yugoslavya’nın güneydoğu köşesinde yer alan Usturumca’ya gelerek otuz ay görevde bulundu. Bursa halifesinin vefatıyla onun yerine tayin edildi ve 1096/1684-85 yılında Bursa’ya yerleşti (Bursevî 1999: 12; Namlı 2001: 45-46). Bu sırada, ilmî gelişmesinin ve kemâlâtının tamamlanması için Osman Fazlî Efendi tarafından her sene düzenli olarak İstanbul’a davet edildi. 1101/ 1689-90 yılında şeyhinin daveti üzerine Magosa’ya gitti, ziyareti sırasında Celvetiyye tarikatının şeyhliği kendisine devredildi ve tarikat silsilesinin otuz ikinci sırasında yer aldı (Bursevî 1999: 12; Namlı 2001: 45-46). Bu ziyaretten kısa süre sonra Osman Fazlî Efendi 1102 / 1690-91 yılında vefat etti (Bursevî 1999: 12).
Ömrü boyunca iki defa hac yapma imkânı bulan İsmâil Hakkı Efendi, ilâhî bir işaret ile Tekirdağ’a gitti ve üç yıl burada kaldı. İbn-i Arabî’ye olan sevgisiyle ve bağlılığıyla Şam’a giderek üç yıl da burada ikamet etmiştir. 1133/1720-21 yılında Şam’dan dönen İsmâil Hakkı Efendi, Celvetiyye tarikatının merkezini Üsküdar’a taşıdı (Bursevî 1999: 12; Namlı 2001: 45-46). Buradaki Ahmediye Camii’nde vaiz olarak göreve başlayan İsmâil Hakkı Efendi, eserlerinin çoğunu burada kaleme aldı (Bursevî 1999: 12). 1135/1722-23 yılında, 73 yaşındayken Bursalı dostlarının ısrarlı davetleri üzerine Bursa’ya döndü. Vefatına kadar da burada eser kaleme almakla meşgul oldu. 9 Zilkade 1137 /20 Temmuz 1725'te akşama doğru vefat etti (Bursevî 1999: 13; Namlı 2001: 111-112). Kabri Bursa Tuzpazarı’nda inşa ettirdiği câminin kıble tarafındadır (Namlı 2001: 112). İsmâil Hakkı Efendi’nin vefatı için düşürülen tarihlerden bazıları şöyledir (Namlı 2001: 112-113):
Tahrîr etdim Hâdiyâ târih-i sâl-i rıhletin / Hak Hak dedi azm eyledi Hakkı Efendi cennete (1137) Bâkî-zâde Hâdî Efendi
Fevtinin târîhidir Hâtif hurûf-i dâgdâr / Şeyh İsmâil Hakkı âzim-i dergâh-ı Hak (1137) Eğerci-zâde Hâtifî Hasan Efendi
İsmâil Hakkı Bursevî, Osmanlı âlim ve şeyhleri içerisinde eserlerinin çokluğu ile tanınır. Kayıp eserleri de dikkate alındığında 120-130 kadar eserinin bulunduğu söylenebilir. İsmâil Hakkı Bursevî’nin tefsir, hadis, tasavvuf, me’ânî, şiir, hutbe, gramer gibi pek çok dalda eseri bulunmaktadır. Eserlerini esas olarak Türkçe ve Arapça olarak yazan İsmâil Hakkı, zaman zaman Farsçaya da yer vermiştir. Eserlerinde yaşadığı devre göre oldukça sade bir dil kullanmıştır (Namlı 2001: 164). Telif tarihine göre eserleri şöyledir:
1. Nuhbetü’l-letâif
2. Mecâlisü’l-va’z ve’t-tezkîr
3. Şerhu Mukaddimeti’l-Cezerî
4. Şerhu Risâle fî Âdâbi’l-münâzara li-Taşköprî-zâde
5. Şerhu’l-Hadîsi’l-erbaîn
6. Şerhu’l-Fıkhi’l-Keydânî
7. Mecâlisü’l-müntehabe
8. Kitâbu’l-Furûk
9. Mecmûatü âyâti’l-müntehabe (a)
10. Mecmûatü’t-tefâsîr
11. Makâlât-ı İsmâil Hakkî
12. Dîvân-ı İsmâil Hakkî veya Fütûhât-ı Burûsevîyye
13. Es’île-i Şeyh-i Mısrî’ye Ecvibe-i İsmâil Hakkî
14. Levâih teteallaku bi--ba’dı’l-âyâti ve’l-ehâdîs
15. Risâletü’t-Tehaccî fî hurûfi’t-teheccî
16. Mecmûâtü âyâti’l-müntehabe (b)
17. Şerhu’l-hadîs “el-Mü’minü mirâtü’l-mü’min”
18. Mecmûtü’l-esrâr
19. Kitabü Tamâmi’l-feyz fî bâbi’r-ricâl
20. Ferahu’r-rûh (Şerhu’l-Muhammediyye)
21. Şerhu Salevâti İbn Meşîş
22. Es’iletü’s-Sahafiyye ve Ecvibetü’l-Hakkıyye veya Şerhu’l-atâ li-ehli’l-ğıta
23. er-Risâletü’l-câmia li’l-mesâli’n-nâfia
24. Vâridât-ı Hakkıyye (Vâridât-ı Kübrâ)
25. Risâletü Eyyühe’l-bülbül
26. Kitâbü’ş-Şecv
27. Kitâbü’l-Hutabâ
28. Mecmûa
29. Mecîü’l-Beşîr li-ecli’t-tebşîr
30. Rûhu’l-Mesnevî (Şerhu’l-Mesnevî)
31. Şerhu’l-kebâir (Rumûzü’l-künûz)
32. Rûhu’l-Beyân fî tefsîri’l-Kur’ân
33. Min vâridâti’l-fakîr eş-Şeyh İsmâil Hakkî min evâhiri Zilhicce min seneti 1116
34. Min ba’dı mâ nazamehü’l-fakîr eş-Şeyh İsmâil Hakkî bi’l-lisâni’t-türkî min evveli seneti 1117
35. Şerh-i ebyât-ı Hacı Bayrâm-ı Velî
36. Şerh-i ebyât-ı Yûnus Emre (a)
37. Ecvibetü’l-Hakkıyye an es’ileti’ş-Şeyh Abdurrahmân
38. Risâle fî beyâni’l-halve ve’l-celve
39. Risâletü’l-Mi’râciyye
40. Sülûkü’l-mülûk (Tuhfe-i Aliyye)
41. Şerhu Nazmi’s-sülûk li’ş-Şeyh Ömer ibni’l-Fârız
42. Kitâbü’l-Envâr
43. Mecmûa (1710)
44. Tefsîru Âmene’r-Rasûlü
45. Kelimetün zâbbe ammâ yeridü alâ metni dâbbe
46. Şerhu “Yâ eyyühe’n-nâsü’budû Rabbeküm”
47. Risâletü’l-Umâriyye
48. Tefsîru Sûreti’z-Zelzele
49. Risâle
50. Şerh-i ebyât-ı Yûnus Emre (b)
51. Şerh-i Nazm-ı Ahmed veya Ahmedî
52. er-Risâletü’ş-Şem’ıyye
53. Şerhu Şuabi’l-îmân
54. Mecmûa
55. Mecmûatü’l-hutab ve’l-vâridât
56. Şerh-i ebyât-ı Yûnus Emre (c)
57. Risâle-i Gül
58. Tefsîr-i Âmene’r-Rasûlü
59. Risâle-i Ma’nâ-yı Şerîf-i İsm-i Muhammed
60. Ta’lîka alâ evâili Tefsîri’l-Beydâvî (Şerh-i Tefsîr-i Fâtihâ)
61. Şerh-i ebyât-ı Yûnus Emre (d)
62. Şerhu Nuhbeti’l-fiker
63. Kitâbü’l-Mir’ât li hakâikı ba’dı’l-ehâdîs ve’l-âyât
64. Kitâbü’l-Hitâb
65. el-Vâridât
66. Mecmûa
67. Kitâbü’d-Düreri’l-irfâniyye
68. Mecmûatü’l-fevâid ve’l-vâridât
69. Risâle-i Hakâik-ı Hurûf-i Teheccî
70. Tuhfe-i Recebiyye
71. Vâridât
72. Kitâbü’n-Necât
73. Mecmûa
74. Mecmûa-i Hakkî
75. Risâletü’l-Hazarât
76. Tuhfe-i İsmâiliyye
77. Tuhfe-i Halîliyye
78. Tuhfe-i Atâiyye
79. Kitâb-ı Kebîr
80. Kitâbü’z-Zikr ve’ş-şeref
81. Kitâbü’s-Sülûk (Tuhfe-i Vesîmiyye)
82. Şerh-i Ebyât-ı Fusûs
83. Tuhfe-i Bahriyye
84. Risâle-i Hüseyniyye
85. Kitâbü’l-Hakkı’s-sarîh ve’l-keşfi’s-sahîh
86. Kitâbü Hucceti’l-bâliğa
87. Kitâbü Nakdi’l-hâl
88. Tuhfe-i Hasakiyye
89. Risâle-i Bahâiyye
90. Kitâbü Zübdeti’l-makal
91. Tuhfe-i Ömeriyye
92. Şerh-i Esmâ-i Seb’a
93. Kenz-i Mahfî
94. Vesîletü’l-merâm
95. Müteferrikât-ı Şeyh Hakkî
96. Kitâbü Münzîli’l-ahzân
97. Kitâbü Hayâti’l-bâl
98. Kitâbü’l-Izzi’l-âdemî
99. Şerh-i Pend-i Attâr
100. Kitâbü’n-Netîce
101. Şerhu’l-Erbaîne hadisen
102. Silsilenâme-i Celvetî
103. Şerhu’l-Usûli’l-aşere
104. Şerh alâ tefsîri’l-cüz’i’l-ahîr li’l-Kâdi’l-Bedâvî
105. Risâle-i Nefesi’r-Rahmân
Namlı, Ali (2001). İsmâil Hakkı Bursevî (Hayatı, Eserleri, Tarikat Anlayışı). İstanbul: İnsan Yay. 161-219.
Altun, Kudret (hzl.) (1997). Tezkire-i Mucîb. İnceleme-Metin-İndeks. Ankara: AKM Yay.
Atâî, Nevî-zâde (1989). Hadâiku’l-Hakâik fi Tekmileti’ş-Şakâık. İstanbul: Çağrı Yay.
Aydemir, Yaşar (2007). “Bursalı İsmâil Hakkı’nın Eserlerinden Hareketle Şiir Görüşü ve Şiir Yazma Şekli”. Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları. (2/3): 106-121.
Başlangıcından Günümüze Kadar Büyük Türk Klâsikleri (1986). Tarih-Antoloji-Ansiklopedi. İstanbul: Ötüken Yay.
Çapan, Pervin (hzl.) (2005). Mustafa Safâyî Efendi Tezkire-i Safâyî (Nuhbetu’l-Âsâr Min Fevâ’idi’i-Eş’âr). İnceleme-Metin-İndeks. Ankara: AKM Yay.
İnce, Adnan (hzl.) (2005). Sâlim Efendi Tezkiretü’ş Şu’arâ. İnceleme-Metin-İndeks. Ankara: AKM Yay.
İpekten, Haluk (1986). Türk Edebiyatının Kaynaklarından Türkçe Şu’arâ Tezkireleri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yay.
İpekten, Halûk, Mustafa İsen, Recep Toparlı, Naci Okçu ve Turgut Karabey (1988). Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Ankara: KTB Yay
İsen, Mustafa (2010). Tezkireden Biyografiye. İstanbul: Kapı Yay.
İsmail Hakkı Bursevî (1997). Kitâbü’n-Netîce I. çev. A. Namlı, İ. Yavaş. İstanbul: İnsan Yay.
İsmail Hakkı Bursevî (1999). Kitâbu’l-Envâr. çev. Naim Avan. İstanbul: İnsan Yay.
Kâtip Çelebi (2007). Keşfu’z-Zunûn. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay.
Kurnaz, Cemal ve Mustafa Tatcı (hzl.) (2001). Mehmet Nâil Tuman, Tuhfe-i Nâilî- Dîvân Şâirlerinin Muhtasar Biyografileri. C.II. Ankara: Bizim Büro Yay.
Levend, Agâh Sırrı (1984). Türk Edebiyatı Tarihi - I. Cilt: Giriş. Ankara: TTK Yay.
Namlı, Ali (2001). İsmâil Hakkı Bursevî (Hayatı, Eserleri, Tarikat Anlayışı). İstanbul: İnsan Yay.
Tâhir, Bursalı Mehmed (2000). Osmanlı Müellifleri (I-II-III). Ankara: Bizim Büro Basımevi.
Yılmaz, Kâşif (hzl.) (2001). Güftî ve Teşrîfâtü’ş-Şu’arâsı. Ankara: AKM Yay.
Yurtsever, Murat (1990). Bursalı İsmail Hakkı Divanı (İnceleme-Metin). Doktora Tezi. Bursa: Uludağ Üniversitesi.
