Madde Detay

Âlim, şair, tercüman, öğretmen ve din adamı gibi çok yönlü bir şahsiyet olarak tanınan Muallim İbrahim Cûdî Efendi, 20 Temmuz 1863 tarihinde Trabzon’da doğdu. Babası İskenderpaşa müderrislerinden Arsin ilçesi Merkez Yeşilce Mahallesi eşrafından Hacı Mehmet Efendi, annesi Ayşe Hatun, dedesi de Şükrü Ağa’dır. İskender Paşa Medresesi Müderrisi babası Hacı Mehmet Efendi ilk hocasıdır. Daha sonra Kazzazzade Hacı İbrahim Efendi’nin himayesine giren İbrahim Cûdî Efendi, Tabakhane Mektebi İptidaisi’nde ilköğrenimini tamamladı. İbrahim Cûdî Efendi’nin öğrenim hayatı incelendiğinde hem klasik medrese eğitimi, hem de modern okulların eğitimini aldığı görülmektedir. İyi derecede Arapça ve Farsça öğrenmiştir. 15 yaşındayken şiir yazmaya başlamış ve 17 yaşında da hâfız olmuştur. İbrahim Cûdî Efendi’nin öğretmenlik hayatı, Ali Naki Efendi’nin açtığı Mekteb-i Hamidiye’de 1883 yılında başlar. Bu okulda Türkçe ve Arapça derslerine girmenin yanında okulun ilk kademesinin idareciliğini de yürütür. İbrahim Cûdî Efendi bir yandan da yüksek medrese eğitimine devam eder. Bu eğitimini 1901’de tamamlayarak Semerci-zade Hacı Mehmet Efendi’den icazet alır. 1908'de ise yüksek dereceli ilmiye rütbelerinden olan “Mûsile-i Süleymaniye Payesi”ni elde eder. Cûdî Efendi, Mekteb-i Hamidiye’nin yeni binasına taşınması ile boşalan binanın yerinde yeni bir okul yapılmasına öncülük eder ve kurucu müdürlüğünü yaptığı “Zeytinlik Mektebi”ni 1888 yılında Trabzon’un eğitim hayatına kazandırır. İbrahim Cûdî Efendi’nin asıl ün yaptığı ve bütün ömrünce emek verdiği yönü öğretmenliği ve yazarlığıdır. En büyük ve kalıcı eseri ise bugün onun adını taşıyan ve yaklaşık 120 yıldır hizmet veren Cudibey İlköğretim Okulu’dur. İbrahim Cûdî Efendi, Zeytinlik Mektebi’nin müdürlüğünü yaparken bir taraftan da İranlıların açtığı Nâsirî İdâdisi’nde öğretmenlik ve müdürlük; Fransızların Frerler Mektebi’nde, Ermeni ve Rum okullarında da Türkçe öğretmenliği yapar. İl Jandarma Teşkilatı’nın düzeltilmesi için açılan Efrâd-ı Cedîde’de Din dersleri, Posta Kumandanları Mektebi’nde Türkçe dersleri okutur. Bu tarihlerde bir taraftan da Trabzon Gazetesi başyazarlığını sürdürür. İbrahim Cûdî Efendi’nin eğitim alanındaki bir diğer hizmeti de Maarif Meclisi üyeliği hizmetinde bulunmuş olmasıdır. 1910'da Trabzon Sultanisi Arapça, Farsça ve Din dersleri öğretmenliğine tayin edilir. Ayrıca Kız Rüştiyesi öğretmen ve müdürlüğü, Askeri Rüştiye Tarih ve Türkçe öğretmenliği de yapar. Birinci Dünya Savaşı’nda Rus Kuvvetleri tarafından Trabzon toprakları işgal edilmeye başlanınca halk, Trabzon Valisi Cemal Azmî Bey’in gayretleri ile batıya göç ettirilmeye başlandı. Bu göç kafileleri ile batıya doğru göç edenler arasında İbrahim Cûdî de vardı. Ünye’de kaldığı süre boyunca Ünye Sultanisi’nde müdürlük ve öğretmenlik yapar. Bir yıl sonra ise Ankara Sultanisi’ne tayin edilir. 13 Nisan 1917 tarihinde başladığı bu görevin yanında, Dâr’ul Muallimât Ulûm-i Dîniye Muallimliği görevini de 1918 tarihine kadar sürdürür. Cûdî Efendi, Ankara’da kaldığı süre içerisinde öğretmenlik görevinin dışında Hacıbayram Câmiinde vaiz olarak da görev alır. Cûdî Efendi, Trabzon’un 24 Şubat 1918 tarihinde düşman işgalinden kurtarılmasından sonra, ısrarlı davetler üzerine 1 Kasım 1918 tarihinde Trabzon Sultanisi’ndeki görevine geri döner. 1 Kasım 1919 tarihinde de Trabzon Fatih İnâs Mektebi’nin müdürlüğüyle Devre-i Âliye Türkçe öğretmenliği kendisine verilir. İbrahim Cûdî Efendi, Mondros Ateşkes Antlaşması’nın imzalandığı 30 Ekim 1918 tarihinden sonra, düşman işgaline karşı kurulan direniş cemiyetlerinden olan ve 12 Şubat 1918 tarihinde kurulan Trabzon Muhâfaza-i Hukûk-i Milliye Cem’iyyeti’nin idare heyetinde de görev alır. Bir dönem bu cemiyetin başkanlığını da yapan İbrahim Cûdî, konuşmaları, vaâzları, sohbetleri ve İstiklal Gazetesinde (Türk haklarını savunmak için 10 Aralık 1918 tarihinde çıkarılmaya başlanan Trabzon Muhâfaza-i Hukûk-i Milliye Cem’iyyeti’nin yayın organı) yayınlanan yazıları ile İstiklal mücadelesinin önderlerinden biri olur. 12 Nisan 1926 tarihinde rahatsızlığı sebebiyle Trabzon’da vefat etmiştir.

Gazete ve dergilerde şiir, eğitim, din ve ahlakla ilgili makaleleri yayınlanan İbrahim Cûdî Efendi’nin çoğu ders kitabı niteliği taşıyan yirmiye yakın eseri bulunmaktadır. Bunlardan Tarih-i Enbiyâ ve İslam, Ulûm-ı Diniye Dersleri, Ramazan ve oruç ile ilgili bilgilerin yer aldığı El-Hayatû’l- Ebyâz Yahut Ramazan Vâizi gibi dini başlık altında değerlendirilebilecek çalışmaları olmakla birlikte yazarın eserlerinin çoğu dil ve eğitim alanına katkı sağlamaktadır. Teshîl-i Elifbâ-yı Osmâni, Resimli Elifbâ-yı Osmâni ve İmlâ ve Kırâat bu türden eserlerindendir. Yazarın Teshil-i Sarf-ı Osmâni adlı bir Türkçe dilbilgisi kitabı ve Rehber-i Avâmil adlı bir Arapça dilbilgisi kitabı tercümesi bulunmaktadır. Ayrıca yazarın Arap edebiyatından bazı fıkra ve hikâyeleri de tercüme ettiği, bu konuda yazdığı birkaç eserinden bilinmektedir. İbrahim Cûdî Efendi’nin alana önemli katkılarından biri de Lugat-ı Cûdî adlı Arapça ve Farsça kelimelerin karşılığının verildiği 1100 sayfalık sözlüğüdür. Lugat-ı Cûdî, yayımlanmış eski tarihî sözlükler içinde önemli bir yere sahiptir, 20. yüzyıl başında yayımlandıktan sonra özellikle Doğu Karadeniz ve Kafkaslara kadar uzanan geniş bir coğrafyada çok kullanılmıştır.