Madde Detay

Varlığı iki eseri üzerinden tespit edilen İlâhî hakkında kaynaklarda bir bilgiye rastlanmamaktadır. İlâhî’nin eserlerine ilk defa Sadık Yazar hazırladığı doktora tezinde dikkat çekmiştir. Çalışmasının bir bölümünde Dede Ömer Rȗşenî’nin şiirlerine yapılan şerhleri ele alan Yazar, bu başlık altında Müşkil-küşâ ve Rûşenî-nâme isimli iki eserden bahsetmekte ve her iki eserin metninden hareketle onların İlâhî mahlaslı biri tarafından yazıldığını belirtmektedir (Yazar 2011: 650-652). Yazar’ın bu dikkatinden sonra her iki eser metin olarak çalışılmıştır (Kaplan 2015; Uyan 2016; Ateş 2017).

Aynı dönemde yaşamış, şârih ve tasavvuf erbabı olan Abdullah İlâhî ve Ahmed İlâhî’nin de bir adının İlâhî olması ve eserlerinin birbirine karıştırılması; kütüphane kayıtlarında Rȗşenî-nâme’nin bir nüshasının yazarının Abdullah İlâhî olarak belirtilmesi, İlâhî’nin kimlliği ile ilgili soru işaretleri oluşturmuştur. Araştırmacıların ortak kanaati her iki eserin de aynı müellif tarafından kaleme alındığı ancak bu müellifin kaynaklarda geçen Abdullah ya da Ahmed İlâhî’den farklı bir İlâhî olduğudur. Bu durumla ilgili olarak son noktada söz konusu iki müellifin hayatları ve eldeki iki eser dil ve anlatım özellikleri bakımından karşılaştırılarak ortaya 15. yüzyılda yaşamış üçüncü bir İlâhî’nin varlığı konulmuştur (Kaplan 2020).

Eserlerinde geçen ifadelerden ve bir eserinin adını doğrudan Rûşenî-nâme olarak vermesinden yola çıkılarak, İlâhî’nin Dede Ömer Rȗşenî’ye gönülden bağlı biri, belki de bir mürşidi olduğu söylenebilir (Ateş 2017: 3-4; Uyan 2016: 17-18; Kaplan 2015: 15-18). Eserlerinden Müşkil-güşâ’yı 884/1480 yılında kaleme aldığı ve Rûşenî-nâme’yi ise 878/1473-74 yılında kaleme aldığı düşünülürse İlâhî’nin 1473-1480 yılları arasında hayatta olduğu ve eser üretebilecek olgunlukta olduğu söylenebilir. Şerh metnine kendi yazdığı şiirleri de dâhil ettiğinden şair olduğu da söylenebilecek olan İlâhî’nin eserlerinde hayatına dair başka herhangi bir bilgi tespit edilmemiştir.

Eserleri:

1. Müşkil-güşâ: Dede Ömer Rȗşenî’nin bir terci-i bendine yapılmış bu şerhin nüshası Manisa İl Halk Kütüphanesi 2955/6 numarada kayıtlıdır. 2016 yılında Ömer Uyan tarafından kitap olarak yayımlanan eser üzerine 2017 yılında Canan Ateş tarafından yüksek lisans tezi hazırlanmıştır.

2. Rûşenî-nâme: Eserin diğer adı Şerh-i Ebyât-ı Dede Ömer Rûşenî’dir. Dede Ömer Rȗşenî’nin bir gazeline yapılmış bu şerhin nüshaları Süleymaniye Kütüphanesi Reşid Efendi 390 ve Milli Kütüphane Yz. A. 637/3 numarada kayıtlıdır. Eser, 2015 yılında Büşra Kaplan tarafından yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır.

Ateş, Canan (2017). Dede Ömer Rûşenî’nin Bir Şiirinin Şerhi: Müşkil-Güşâ (Metin-İnceleme). Yüksek Lisans Tezi. Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi.

Kaplan, Büşra (2015). Rûşenî-nâme: Şerh-i Ebyât-ı Rûşenî (İnceleme-Metin). Yüksek Lisans Tezi. İstanbul:  İstanbul Üniversitesi.

Kaplan, Büşra (2020). “15. Yüzyılda Bir Şair ve Şârih: İlâhî ve İki Eseri”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, (60/2): 629-644.

Uyan, Ömer (2016). Müşkil-güşâ (İnceleme-Açıklamalı Metin). İstanbul: Kitabevi Yayınları

Yazar, Sadık (2011). Anadolu Sahası Klâsik Türk Edebiyatında Tercüme ve Şerh Geleneği. Doktora Tezi. İstanbul:  İstanbul Üniversitesi.

Ey haste gönül işit bu pendi

Dermâna yetür bu derd-mendi

Pendim bu durur sana ki dâ’im

Her subh uyag ol olma nâ’im

Gafletde giçürme rûzigârı

Fevt eyleme leyl ile nehârı (Kaplan 2015: 49)

Tâ sanga yoldâş ola her işde Hak

Alasung ilm-i ledünnîden sebak

Başıngı koy pîr-i mugân pâyına

Sun boyun teslîm oluban rayına

İster iseng ger hidâyet kânını

Koma elden Rȗşenî dâmânını

Feyz-i enfâsı seni senden ala

Dest-gîr olup seni yola sala

Dingle bu pendi ki yâd itdüm sanga

Olmagil bî-gâne olgıl âşinâ

Kim İlâhînüng sözi dil-sȗzdur

Gȗş idenüng tâli’i fîrȗzdur (Kaplan 2015: 90-91)

Arş u kürsî disen yaraşur ana

Rûh-ı kudsî disen yaraşur ana

Sırr-ı esrâra kâbil ola o dil

Nice şerh ide ol rumûzı bu dil

Ol dil âyîne-i İlâhî’dür

Mahzen-i genc-i pâdişâhîdür (Ateş 2017: 31)