Madde Detay

Yanya vilayeti dahilindeki Narda kasabasında doğmuştur. Sonradan Müslüman olmuş bir Yahudi'nin oğludur. Osmanlı Müellifleri'ndeki bir bilgiye göre ise meşhur biyografi uzmanı Fındıklılı İsmet Efendi, onun Karlovalı bir Müslüman çocuğu olduğunu belgelere dayanarak Bursalı Mehmed Tâhir'e bildirmiştir (Bursalı Mehmed Tahir 1342: 254). Nerede ve hangi konularda öğrenim gördüğü konusunda kaynaklarda bilgi yoktur. Gerekli öğrenimi gördükten sonra birçok konuda kendisini yetiştirmiş hatta üç ay gibi kısa bir süre zarfında hafız olmuştur. Tahsilinin eksik kalan kısımlarını da Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyûn'da tamamladığı tahmin edilmektedir. 1232/1816 senesinde II. Mahmûd tarafından Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyûn Arapça hocalığına tayin edilmiştir. Bu görevi sırasında hocalık görevi üstünde olduğu hâlde sınır boylarındaki istihkam ve diğer binaların inşa ve tamirine memur olarak birkaç kere Rumeli ve Anadolu taraflarına gönderilmiştir. 1239/1823 tarihinden 1244/1828 tarihine kadar muallimlik hizmeti uhdesinde bırakılarak Bâb-ı Âlî Dîvân-ı Hümâyûn tercümanlığı görevine getirildi. Bir aralık Atina maslahatgüzarlığına tayin edildi. Hariciye Nazırı Pertev Efendi, onun başarılarını ve ilmi mükemmelliğini çekemediğinden kendisine rakip olacağı düşüncesiyle bazı bahaneler bularak Dîvân-ı Hümâyûn tercümanlığından azlettirdi ve Rumeli sahillerinde inşası devam eden istihkamlara nezaret etmek üzere o bölgelere göndererek İstanbul'dan uzaklaştırdı. Bâb-ı Âlî tercümanlığında bulunduğu esnada kazandığı hâcegân rütbesine mahsus nişanı birkaç defa devletten istemiş olduğu hâlde rakipleri buna da engel olmuşlardır. 1246/1830 senesinde Seyyid Ali Efendi'nin azli üzerine Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyûn baş hocası oldu. Buradaki görevi sırasında konusunda uzman olmayan hocaları görevden almış, yerine ehil olanları getirmiş ve bundan dolayı da birçok kimsenin düşmanlığını kazanmıştır. Devlet adamları arasında nüfuzu çok fazla olan yerine geldiği Seyyid Ali Efendi bu durumu hazmedememiş ve onu görevden aldırmak için elinden geleni yapmıştır. Bu günlerde Medîne-i Münevvere'de bazı önemli binaların inşası ve bunlara nezaret için değerli bir mühendisin oraya gönderilmesi ihtiyacı doğduğundan baş hocalık memuriyeti uhdesinde kalmak şartıyla İshak Efendi 1249/1833 senesinde bu görev için Medine'ye gönderildi. Bu memuriyeti mükemmel bir şekilde yerine getirerek İstanbul'a dönerken 1251/1835 senesinde Süveyş'te vefat etti ve oraya gömüldü. Osmanlı Müellifleri'nde 1250/1834 tarihinde Mekke'de vefat ettiğine dair farklı bir bilgi de yer almaktadır (Bursalı Mehmed Tahir 1342: 254). Başka bir yerde gömülmüş olmasına rağmen adının unutulmaması için Mühendishane-i Berrî-i Hümâyûn Mektebi tarafından mühendishanenin biraz üstündeki kabristana onun adına bir mezar taşı dikilmiştir ki bu taşta şöyle yazmaktadır: "Dîvân-ı Hümâyûn sâbık ser-halîfesi ve Mühendishâne-i Hümâyûn baş hocası El-hâc Hâfız İshak Efendi rûhuna fâtiha" (Bursalı Mehmed Tahir 1342: 254).

Hoca İshak Efendi yaşadığı dönemin en önemli bilim adamlarındandır. Arapça, Farsça, Fransızca, İbrânice, Latince, Rumca gibi dilleri mükemmel bilmesinin yanında matematik, astronomi, felsefe, ilm-i nücûm, ilm-i tabiiyye konularında da yine mükemmel bilgi sahibi idi. Avrupa dillerinden Türkçeye fennî kitapları ilk olarak tercüme eden bir zattır. En önemli hizmetlerinden birisi ise tercüme ettiği batı kitaplarındaki Arapça ve Türkçede karşılığı olmayan bilimsel terimlere Türkçe karşılıklar bulmasıdır.

Eserleri şunlardır:

1. Aksü'l-Merâyâ Fî Ahzi'z-Zevâyâ: İstanbul'da 1250/1834 yılında 122 sayfa hâlinde basılmıştır. Oktand, Sektand gibi rasad aletlerinin kullanma usullerinden ve saat tayininden bahsetmektedir.

2. Âlât-ı Kimyeviyye Risâlesi: Yazma hâlindedir.

3. Deniz Lağımı Risâlesi: Yazma hâlindedir.

4. Hikmet: Arapça bir eserdir. Yazma hâlindedir.

5. İntibâh: Çeviri bir eserdir. İstanbul'da 1311/1893 senesinde 47 sayfa hâlinde basılmıştır.

6. Kavâ'id-i Ressâmiyye: Topoğrafya kurallarını anlatan bir eserdir. Yazma hâlindedir.

7. Küre Risâlesi: Yazma hâlindedir.

8. Mecmû'a-i Ulûm-ı Riyâziyye: 1247-1250/1831-1834 yılları arasında 4 cilt olarak İstanbul'da ve yine dört cilt olarak 1257-1261/1841-1845 yılları arasında Bulak'ta basılmıştır. Toplam 2200 sayfa civarında olan eser riyaziyyenin bütün bölümleriyle beraber hey'et, hikmet ve kimyaya dair malumatı da içeren çok önemli bir eserdir. Bu eser bu konularda yazılmış ilk önemli kitap olarak kabul edilmektedir.

9. Nasbu'l-Hıyâm: Harp bilimine dair olup 1242/1826 senesinde İstanbul'da basılarak askerî zabitâna dağıtılmıştır.

10. Oktant Veya Sekstant Tabir Olunan Aletlerle Şemsden İrtifâ Ahz Etmenin Tariki: Tarihsiz olarak 76 sayfa hâlinde İstanbul'da basılmıştır.

11. Sânihât: İstanbul'da 1319/1901 yılında 62 sayfa olarak basılmıştır.

12. Tuhfetü'l-Ümerâ: Ordu kurmak, kaleleri korumak vb. konulardan bahseden çeviri bir eserdir. Kitabın sonunda şekiller de vardır. 1243/1827 senesinde 133 sayfa olarak İstanbul'da basılmıştır.

13. Usûl-i İstihkâmât: İstanbul'da 1250/1834 senesinde 468 sayfa olarak basılmıştır.

14. Usûl-i Isâğa: İstanbul'da tarihsiz olarak 167 sayfa hâlinde basılan bu eser iki makale üzerine düzenlenmiş olup birinci makale savaşta kullanılan ateşli aletlerin yapımında kullanılan madenlerin tabiatlarını anlatır ve iki fasıldır. İkinci makale beş bab üzerine düzenlenmiştir ve top dökümlerine ait bilgileri ihtiva etmektedir.

15. Zeyl-i İntibâh: İstanbul'da 1313/1895 senesinde 112 sayfa hâlinde basılmıştır.

16. Ziyâ'ul-Kulûb: 1292/1875 yılında 310 sayfa olarak İstanbul'da basılmıştır.

Osmanlı Müellifleri'ne (Bursalı Mehmed Tahir 1342: 254) ve Kâmûs-ı Riyâziyyât'a (Sâlih Zekî 1315: 301) göre Başhoca İshak Efendi'nin bunlardan başka bazı risaleleri de bulunmaktadır.

Bursalı Mehmed Tahir (1342). Osmanlı Müellifleri. C. III. İstanbul.

Sâlih Zekî (1315). Kâmûs-ı Riyâziyyât. C. I. İstanbul. 299-301.