Madde Detay

Asıl adı, doğum yılı ve ailesi hakkında bilgi bulunmayan Mevlânâ Efserî, Kerminelidir. Buhara'da öğrenim gördü. 'Monlâ' olarak anıldı. Türkçe Dîvânı'nda Şibân Han (ö. 1510), Bâbur Şah (ö. 1530), Ubeydullah Han (ö. 1539), Bâbur'un oğlu Humâyûn (ö. 1556), Ubeydullah Han'ın oğlu Abdulaziz Han (ö. 1550) ve Buhara hâkimi Sultan Ali Mirza (ö. ?)'ya adanmış şiirleri bulunmaktadır. Bâbur devrinde meşhur olmuş, daha sonra uzun süre Ubeydullah Han'a hizmet etmiştir. Efserî, 1568'de Buhara'da öldü.

Hayatı boyunca hanların yakın çevresinde bulunan Efserî'nin şair ve bilgin olarak değer verilen bir şahsiyet olduğu anlaşılmaktadır. Ondan söz eden kaynaklara göre mutaassıp bir Sünni, derviş ve silk-i mukarrebândan bir velîdir.

1. Türkçe Dîvân:

Dîvân'da 329 gazel, 2 tahmis, 48 rubai, 2 tuyug, 41 lugaz, 12 muamma ve 51 matla yer almaktadır. Dîvân'daki şiirler çoğunlukla Nevâyî üslubu veya klasik üslup diyebileceğimiz aşk, sevgili, güzellik, âşık, ayrılık, şarap gibi konularda yazılmıştır. Yine Dîvân'da Ahmed-i Yesevî'nin hikmetleri tarzında yazılmış az sayıda şiir de bulunmaktadır. Şairin şahsi meseleleri şiirine yansıttığı görülür; göz ağrısı çekmesi, sıtmaya yakalanması, borç almaktan hoşlanmaması, eşinin hastalıktan kurtulması, Ubeydullah Han'la ilişkilerinin üçüncü kişiler yüzünden bozulması gibi. Dîvân'ın iki nüshası bilinmektedir, bunlar: Medine Arif Hikmet Bey Kütüphanesi No. 48⁄811-2 ve Tahran Kitabhane-i Meclis-i Şura-yı Milli No. 7011'dir.

2. Farsça Dîvân:

Farsça gazellerden oluşmuştur. Bir nüshası Medine Arif Hikmet Bey Kütüphanesi No. 48/811-1'dedir.

3. Arapça Şiirler:

Türkçe ve Farsça Dîvânlarda karışık hâlde bulunmaktadır. Şairin 15 civarında Arapça şiiri vardır.

Mevlânâ Efserî'nin ilk mahlâsı "Sânî"dir. Türkçe Dîvân'da yer alan bir gazelden anlaşıldığına göre Efserî mahlasını ona daha sonra Sultan Ali Mirza vermiştir. Şair, Farsça ve Arapça şiirlerinde de Sânî'yi tahallüs eder. Efserî, Sânî-Nevâyî (İkinci Nevâyî) olarak anılır. Şiirleri devrinde beğenilmiştir (Fazlullah 1969: 300). Şair özellikle gazel, rubai ve muammalarıyla ünlüdür. Farsça şiirlerinde Şâhî-i Sebzvârî'yi izler (Nefisi 1925: I: 622). Türkçe şiirlerinde ise Nevâyî ve Bâbur'un etkisi görülür. Üslup özelliği olarak sözcük tekrarlarına dayanan reddü'l-acûz ale's-sadr, tekrîr ve iade sanatlarına, ayrıca cinas ve tensîku's-sıfat örneklerine sıklıkla yer verir.

Aslan, Üzeyir (2009). Ubeydullah Han (ö. 1539) Şairi Sânî ve Türkçe Divanı. Konya: Palet Yay.

Aslan, Üzeyir (2011). "16. yy. Çağatay Şairi Sânî-Efserî'nin Şiirlerinde Ubeydullah Han". Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi. (6): 1-10.

Evhadî, Takîyüddîn Muhammed (1388/1968). Arafâtü'l-âşıkîn ve Arasâtü'l-ârifîn.  C. I-VIII. (hzl. Muhammed Kahraman, Zabîhullah Sâhibkârî, Âmina Fahr Ahmed).Tahran: Miras Mektub. 

Fazlullah, Sayed Muhammed (1969). Mudhakkir-i Ahbab of Khwaja Baha al-din Hasan Nithari Bukhari. New Delhi.

Ferhengnāme-i Edeb-i Fārsî (1380/2002). C. I-II. Tahran.

Hekmat, Ali Asghar (1945). The Majalis-un-Nafais "Galaxy of Poets" of Mir Ali Shir Navai Two 16th Century Persian Translations. Teheran: Bank Melli Press.

Nefisi, Said (1344/1925). Târîh-i Nazm ve Nesr der-İran ve der-Zebân-i Fârsî. C. I-II. Tahran.

Gazel

Feilâtün feilâtün feilâtün feilün

Köredür-men yene dîvânelıgı özümde

Ki perî-çehre nigârî uçadur közümde

Sözlerem şerbet-i la'l-i lebidin men haste

Bar-durur anın uçun çâşnî'i sözümde

Eyledi könlüme yüz dâg közüm dek rûşen

Yüz yarugluk-durur ol şem'-i dil-efrûzumda

Könlüm âhı çıkadur nâvek-i dil-dûzî dek

Bu ne âzâr-durur nâvek-i dil-dûzumda

Hâl ü hatt u kaşının vasfını kılsam aytur

Sâniyâ bar bu sözlerni deme yüzümde

Gazel

Fâilâtün fâilâtün fâilâtün fâilün

Sen mü-sen kim nâz u istignâ musahhardur sana

Men müdür-men kim yok u bârım berâberdür sana

Husrevâ könlüm serîri üzre çun taptın karâr

Saltanat kılgıl ki sultânlıg mukarrerdür sana

Kaysı bir yahşılıgınnı aytay ey sultân-ı hüsn

'Âlem-i hüsn içre her ne bar-durur bardur sana

Çun sana boldı müyesser barça 'âlem devleti

'Âlemi bersen gedâyıga müyesserdür sana

Başına cem' oldı 'âlem halkı ey şeydâ könül

'Işk deşti gûyiyâ sahrâ-yı mahşerdür sana

Dehr ara ger ni'met-i vaslı müyesser bolmadı

Gamm-ı hecr ey Efserî rûzî mukadderdür sana

(Aslan, Üzeyir (2009). Ubeydullah Han (ö. 1539) Şairi Sânî ve Türkçe Divanı. Konya: Palet Yay. 3, 13).