Madde Detay

1275/1858-59 yılında Erzurum’un Tortum ilçesinde doğdu. Erzurumlu İbrahim Efendi’nin oğludur. İlköğrenimini Tortum’da gördü. Daha sonra Nakşibendi şeyhi Mehmed Efendi’ye bağlandı. Balıkesir’de bulunan dedesi Nûreddîn Efendi’nin yanında Selâhaddîn Ali Şuûrî Efendi ve Lütfî Efendi’den akaide dair dersler aldı. İstanbul’da Kazasker Eşref Efendi ve Hoca Şâkir Efendi gibi kişilerden dersler okudu. 1306/1888 yılında Ulûm-i âliye ve âliyyeden icazet aldı. Aynı yıl açılan Ruûs imtihanında başarılı oldu. Müderrisliğe getirildi ve Fatih Camisi'nde ders vermeye başladı. Hocalığı sırasında Muallim Nâcî ile Ahmed Midhat Efendi gibi şahsiyetler de öğrencisi oldu. Mûsâ Kâzım 1313/1895-96’da İstanbul hümayun reisliğine atandı. 1318/1900’de Mekteb-i Hukuk Mecelle muallimliğine, ardından Mekteb-i Sultânî akaid muallimliğine, Dârülfünûn ve Dârülmuallimîn hocalıklarına getirildi. Bu arada mahreç payesine yükseldi. Halep mevleviyeti verildi. Bâb-ı Meşîhat Tedkîk-i Müellefât Meclisi başkâtipliğine ve daha sonra bu meclisin üyeliğine atandı (1907). 1908’de II. Meşrutiyet’in ardından Maarif Nezaretinde kurulan Meclis-i Kebîr-i İlmî’ye, ayrıca Meclis-i A‘yân’a üye oldu. Bu sıralarda İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne girdi. Ocak 1910’da kurulan Sadrazam İbrahim Hakkı Paşa kabinesi tarafından şeyhülislamlığa getirildi. 5 Şevval 1329/29 Eylül 1911’de hükûmetle birlikte istifa etti. Sadrazam Sa'îd Paşa’nın sekizinci sadarete geçişinde 6 Şevval 1329/30 Eylül 1911’de yeni kabineye şeyhülislam olarak girdi. Üç ay sonra hükûmetle birlikte görevinden çekildi. 5 Recep1334/8 Mayıs 1916’da kurulan Sadrazam Sa'îd Halîm Paşa kabinesinde üçüncü kez şeyhülislam oldu. Üçüncü görevi sekiz ay sürdü. Tal'at Paşa’nın 11 Rebiulahir 1335/4 Subat 1917’de kurduğu kabineye Hayrî Efendi’nin teklifi kabul etmemesi üzerine yine şeyhülislam oldu. Evkâf-ı Hümâyûn Nezareti Vekilliği görevini de üstlendi. 2 Muharrem 1337/8 Ekim 1918’de İttihat ve Terakki Fırkası’nın hükûmetten çekilmesiyle şeyhülislamlık makamından ayrıldı. Mûsâ Kâzım Efendi, dört defa gidip geldiği meşihat makamında toplam beş yıl, bir ay, dört gün şeyhülislamlık yaptı. Şeyhülislamlık görevinden ayrıldığı dönemlerde Medresetülkudat ve Medresetülvâizîn’de muallimlik yaptı. I. Dünya Savaşı’nın ardından kurulan Damad Ferîd Paşa hükümeti tarafından İttihat ve Terakki liderlerinin tutuklanması üzerine Sa'îd Halîm Paşa ve diğer arkadaşlarıyla birlikte Bekirağa Bölüğü’nde hapsedildi. Burada oluşturulan Dîvân-ı Harb-i Örfî’de yargılanarak on beş yıl kürek cezasına çarptırıldı (13 Temmuz 1919). Cezası, Sultan Vahdeddîn tarafından üç yıl sürgüne çevrildi. Sürgün bulunduğu Edirne’de 18 Rebiyülahır 1338/10 Ocak 1920’de vefat etti. Mezarı, Edirne Muradiye Cami'sinin haziresindedir.

 Eserleri şunlardır:

1. İslâm’da Usûl-i Meşveret ve Hürriyet: bu risalesinde İslam’da istişare, danışma ve hürriyetin yeri ve önemini belirtmektedir. Eser, İstanbul’da 1324/1906-007’de yayımlandı. Risale ayrıca Külliyât içerisinde de yer almaktadır (Cömert 2006: 20-21; Koca 2006: 222).

2. İslâm’da Cihâd: Cihadın önemi ve gerekliliğini çeşitli ayetler ışığında ve müstakil bir makale bütünlüğü içerisinde anlatmıştır. İstanbul'da 1333'te basıldı. Müdâfaa-i Milliyye Cemiyeti tarafından ücretsiz olarak dağıtılan risale daha sonra Külliyât içerisinde de yayımlanmıştır (Cömert 2006: 21-22; Koca 2006: 222).

3. Sûre-i İhlâs ve Alak Tefsirleri : İhlâs ve Alak surelerinin tefsiridir. İstanbul'da 1334'te basıldı (Cömert 2006: 19-20; Koca 2006: 222).

4. Safvetü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân: Mûsâ Kâzım’ın Ahmed Midhat Efendi’ye verdiği tefsir derslerinin Ahmed Midhat Efendi tarafından kaleme alınmasıyla meydana gelen bir eser olup Bakara suresinin 73. ayetine kadar gelmektedir (Cömert 2006: 19; Koca 2006: 222). 1335'te İstanbul'da basılan eser üzerine bir yüksek lisans çalışması (Cömert 2003) yapıldı.

5. Zevrâ ve Havrâ: Celâleddîn Devvânî’nin mebde ve mead konusundaki görüşlerini içeren aynı adlı eserinin tercümesidir. İstanbul'da 1335'te basıldı (Cömert 2006: 20; Koca 2006: 222).

6. Külliyyât-ı Şeyhülislâm Mûsâ Kâzım: Mûsâ Kâzım’ın çeşitli dergilerde neşredilen makaleleri, bazı risaleleri, konferansları ve beyannamelerini içermektedir (Cömert 2006: 22; Koca 2006: 222). İstanbul'da 1336'da basılan eser, Ferhat Koca ( 2002) tarafından yayımlandı.

7. el-Fetâvâ el-Kâzımiyye fî Islâhi’l-Fetâvâ et-Türkiyye: Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi 173'te kayıtlı bulunan eser Mûsâ Kâzım'ın itikad, taharet ve namazla ilgili toplam elli iki fetvasını ve bunların Arapça kaynaklarını içermektedir (Cömert 2006: 22; Koca 2006: 222). Ferhat Koca (2002) tarafından yayımlandı.

8. Tercüme-i Vâridât: Süleymaniye Kütüphanesi Yazma Bağışlar 2174; İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Belediye, K. 564'te nüshaları bulunan eser, Şeyh Bedreddîn Simâvî’nin tasavvuf ve vahdet-i vücudla ilgili Vâridât'ının tercümesidir (Cömert 2006: 22-23; Koca 2006: 222).

9. Tahkîk-i Vahdet-i Vücûda Dâir Bir Risâlenin Tercümesi:  İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Osman Nuri Ergin, 313, 991, 1444; Belediye, K. 433; Tercüman Gazetesi Kütüphanesi 342; Yapı ve Kredi Bankası Sermet Çifter Araştırma Kütüphanesi 26’da nüshaları bulunan eser, Cemâleddîn Muhammed Karamânî Nûrî’nin 950/1543 yılında Arapça kaleme aldığı vahdet-i vücuda dair eserin tercümesidir (Cömert 2006: 22; Koca 2006: 222).

10. Akdü’l-Hakâyık: Mekteb-i Sultanî’de verdigi derslerle ilgili küçük bir akaid risalesidir (Cömert 2006: 22; Koca 2006: 222).

Sırât-ı Müstakîm’de de birçok makalesi bulunmaktadır (Koca 2006: 222).

Ağır başlı, olgun ve faziletli bir kişi idi. Fıkıh, İslam felsefesi ve tasavvufla ilgili çeşitli konular üzerinde yoğunlaştı. Manastırlı İsmail Hakkı, Mustafa Âsım Efendi, İsmâil Hakkı İzmirli, Hamdi Efendi (Elmalılı), Sabri Efendi gibi âlimlerle birlikte Meşrutiyet’in yararları ve İslam’a uygun bir sistem olduğu konusunda makale ve eserler kaleme aldı. Tasavvufla ilgilenmesi eleştirildi. Masonluğu kabul ettiğine dair çeşitli suçlamalara maruz kaldı. Bir beyanname yayımlayarak mason olmadığını ifade etti. Şeyhülislamlığa bağlı Dârü’l-Hikmeti’l-İslâmiyye’yi kurdu. Bütün vakıfların şeyhülislamlığa bağlanması için çalışmalar yaptı. Gerçek bir medeniyetin ancak hakiki bir dinle kurulabileceğine inanmaktaydı. Meşrutiyeti savunarak bazı muhafazakâr İslamcı aydınlardan farklı bir çizgi takip ettiği, hatta ıslah ve yenileşme konusundaki temayülleriyle Osmanlı Devleti’nin ilerici ve gelişmeci âlim tipinin bir temsilcisi hâline geldiği söylenebilir (Koca 2006: 221-222). “Kadın hakları konusunu özgürlük ve eşitlik kavramlarıyla bağlantılı olarak ele almış olan Mûsâ Kâzım Efendi’nin kadın ve aile konularındaki fikirleri ise, büyük ölçüde geleneksel bakış açısını yansıtmaktadır.” (Gürer 2010: 1206).

Cömert, Derya (2006). Şeyhülislam Musa Kâzım Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Tefsirdeki Metodu. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.

Çetinkaya, Bayram Ali (2007). “Musa Kazım Efendi’nin Dinî, Siyasî ve Felsefî Düşüncesi”. C.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi XI (2): 75-141. http://eskidergi.cumhuriyet.edu.tr/makale/2303.pdf [erişim tarihi: 25.06.2014]

Gürer, Ahmet Şamil (2003). Gelenekle Modernite Arasındaki Bir Meşrutiyet Şeyhülislamı Musa Kazım Efendi (1861-1920). Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi.

Gürer, Ahmet Şamil (2010). “İttihat ve Terakki’nin Bir “Fırka Şeyhülislâmı” Arayışı ve Musa Kâzım Efendi’nin Şeyhülislâmlığa Getirilişi”. Turkish Studies= Türkoloji Araştırmaları 5 (4): 1186-1206. http://www.turkishstudies.net/Makaleler/503566446_56G%C3%BCrer_ahmet%C5%9Famil.pdf [erişim tarihi: 25.06.2014]

Keskin, Şahin (1993). Son Osmanlı Şeyhülislamlarından Musa Kazım Efendi (Yaşamı, Görüşleri, Etkisi). Yüksek Lisans Tezi. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi.

Koca, Ferhat (2002). Şeyhülislâm Musa Kâzım Efendi'nin Hayatı ve Fetvâları. İstanbul: Rağbet Yay.

Koca, Ferhat (2006). “Musa Kazım”. İslam Ansiklopedisi. C. 31. İstanbul: TDV Yay. 221-222.

Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi (2006). C. 6. “Musa Kâzım”. Ankara: AKM Yay. 438-439.

Üstüner, Ahmet, Ömer Yağmur (2011). “Şeyhülislam Mûsâ Kâzım Efendi TarafındanTercüme Edilen “Tahkîk-i Vahdet-i Vücûd Risâlesine Dâ’ir” Adlı Eser”. Türkiyat Araştırmaları Dergisi (30): 355-385. http://www.turkiyat.selcuk.edu.tr/pdfdergi/s30/14.pdf [erişim tarihi: 24.06.2014]

Safvetü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân’dan

“Bir zaman da sizin sözünüzü almış, üzerinize dağı kaldırmıştık: ‘Size verdiğimizi kuvvetle tutun, içinde olanı hatırlayın ki (azabımızdan) korunasınız.’ (demiştik).” (Bakara, 63).

“Bazı zevat: ‘Ref’i Tur hadisesi İsrail oğullarını imana ilcâ ve icbardır. Bu ise teklife zıttır. Zira teklif, irade ve ihtiyar olup hâlbuki ref’i Tur anında kavmin irade ve ihtiyarı aldırılmıştır’ diye red meyanında itiraz etmişse de, Taftazani (1390) tarafından bu itiraza ‘fil vâki ref’i Tur hadisesi gayet korkunç bir hadisedir. Fakat ihtimal ki İsrail oğullarının Tevrat’ı kabulleri, o hadisenin hemen vukuu anında değil belki üzerlerinde dağın uzun müddet durmasıyla korku ve haşyetin kendilerinden zevali zamanında idi. Yahut selef imamlarına göre böyle icbar ve ilca suretiyle iman kâfi idi” diye cevap verilmiştir.”

(Cömert, Derya (2006). Şeyhülislam Musa Kâzım Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Tefsirdeki Metodu. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi. 66.)