Madde Detay

Hoca İsmet, Özbek edebiyatının 14. yüzyıl sonu ile 15. yüzyıl başını kapsayan döneminin büyük temsilcilerindendir. Tam adı Hoca Fahreddîn İsmetullâh İbn Mes’ûd-ı Buhârî’dir. Tuhfe-i Nâilî’de (Kurnaz vd. 2001: 678) Ca’fer-i Tayyâr ahfadından olduğu yazılıdır. Doğum tarihini İshakov (2004: 237) 766/1365 olarak kaydetmiştir. Hoca İsmet, okuma yazmayı ilahî ve irfanî ilimler konusunda bilgili olan babası Hoca Mes’ûd’dan öğrendi. Daha sonra tahsiline Buhara medreselerinde devam etti. Döneminin zâhirî ve bâtınî ilimlerinde geniş bilgi sahibi oldu. Şentürk’ün (2001: 138) verdiği bilgiye göre Timur’un 807/1405’te ölümü üzerine Semerkant’ta tahta geçen Nasîrüddîn Halîl Sultân ile yakın dostluk kurdu ve özellikle edebî bilgiler alanında ona hocalık yaptı. Ancak Halîl Sultân 812/1409 yılının ilk aylarında kendi adamları tarafından esir alınınca endişeye kapılan Hoca İsmet Semerkant’ı terk etti. Aynı yılın sonlarında Halîl Sultân, amcası Şâhruh tarafından Rey valiliğine tayin edilince sultanın maiyetine girdi. Halîl Sultân’ın ölümünden sonra önce Semerkant’a ardından Buhara’ya gitti. Burada sakin bir hayat yaşamayı tercih eden İsmet, Uluğ Bey’in daveti üzerine Semerkant sarayına geldi. Bu sarayda bulunduğu müddetçe âlim, şair ve meziyet sahibi bir kişi sıfatıyla itibar gördü. Fakat Uluğ Bey’in hükümdarlığı zamanında bilinmeyen bir sebeple saray hizmetinden ayrıldı ve hükümdarı methetmekten de imtina etti (İshakov 2004: 237). Buhara’da geçirdiği son yıllarında büyük bir üne kavuşan şairin ölüm yılı Devletşâh Tezkiresi’nde (Lugal 1977: 430) 826/1423 olarak kaydedilmişse de doğru tarihin 840/1436-37 olduğu belirtilmiştir (Şentürk: 2001: 139). 

Hoca İsmet-i Buhârî’nin bilinen eserleri şunlardır:

1. Dîvân: Bobokalonov’ın (2011) verdiği bilgilere göre eserin Buhara’daki “Ebû Alî İbn Sînâ Kütüphanesi’nin Şarkiyat ve Ülke Bilimcilik Bölümü 262”de küçük hacimli bir nüshası vardır. Bu nüshadaki şiirler, 20. yüzyıl başlarında Şeref isimli biri tarafından derlenmiştir. İçinde mukaddimeden başka toplam 397 (2167 beyit) gazel vardır. Dîvân’ın Dîvân-ı Hoca İsmet başlığıyla “Buhara Sanat Müzesi Kütüphanesi 277784/2”de kayıtlı diğer nüshası 1280/1859’de Kâtip Abdülkâsım İbn Hâcı Muhammed tarafından istinsah edilmiştir. Mukaddimeden sonra Alî Şîr Nevâî’nin iki gazeline yer verilen nüshada İsmet’e ait 383 gazel, 12 rubai, 30 musammat ve 56 kaside yer almaktadır. İçinde şairin, biri Özbekçe ve dördü mülemma (Özbekçe-Tacikçe) gazellerinin yer alması bakımından önemli bu nüshada on civarında da Tacikçe ve Arapça şiiri vardır. Buhârî Dîvânı’nın “İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi FY 493, 940”ta ve “Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Hazine 942”de kayıtlı nüshaları da mevcuttur (Şentürk 2001: 139). Bobokalonov (2011), Buhârî Dîvânı’nın İranda basıldığını belirtmiştir. Şairin şiirleri üzerinde üç yüksek lisans tezi yapılmıştır (Emirçupani 1993; Okumuş 1998; Yağan 1993).

2. İbrâhîm Edhem: Hoca İsmet’in yaklaşık 1100 beyitten oluşan ilmî-irfanî muhtevalı bu mesnevîsi de Dîvân’ın ikinci nüshasının içinde yer almaktadır (Bobokalonov 2011).

Hoca İsmet; naatlarında ve Mîrzâ Uluğ Bey’le Halîl Sultân için yazdığı kasidelerinin çoğunda “Nâsirî”, diğer kaside ve gazellerinde ise “İsmet” mahlasını kullanmıştır. Devletşâh’a göre o; kasidede, gazelde ve mesnevîde mahir bir şairdir (Lugal 1977: 430). Şiirlerinde Emîr Hüsrev-i Dihlevî’nin üslûbunu takip etmiş, başta Bisâtî-i Semerkandî, Rüstem-i Hûriyânî ve Hayâlî-i Buhârî gibi yetişmelerine yardımcı oldukları dahil olmak üzere yazdıklarıyla dönemindeki birçok şairi etkilemiştir. İnşâ ile de uğraşmıştır (Şentürk 2011: 139). 

Bobokalonov, Suhrobhon (2011). “Hoca İsmet Buhâri’nin Hayatı ve Eserleri Hakkında Yeni Bilgiler”. çev. Ramazan Yiğit. Kardeş Kalemler (56). Avrasya Yazarlar Birliği. http://www.kardeskalemler.com/agustos2011/hoca_ismet_buhari_hayati_ve_eserleri.htm [erişim tarihi: 15.07.2014].

Emirçupani, Ahad (1993). İsmet-i Buhari ve Gazelleri. Yüksek Lisans Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.

Eraslan, Kemal (hzl.) (1993). Alî Şîr Nevâyî, Mîzânu’l-Evzân (Vezinlerin Terazisi). Ankara: TDK Yay. 

Eraslan, Kemal (hzl.) (2001). Alî Şîr Nevâyî, Mecâlisü'n-Nefâyis. Ankara: TDK Yay. 

İshakov, İ. (2004). “İsmet-i Buhârî”. Türk Dünyası Ortak Edebiyatı: Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi. C. V. Ankara: AKM Yay. 237.

Kurnaz, Cemâl ve Mustafa Tatçı (hzl.) (2001). Mehmed Nâil Tuman, Tuhfe-i Nâilî -  Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri. C.II. Ankara: Bizim Büro Yay.

Okumuş, Sait (1998). İsmet-i Buhari, Gazel ve Kasideleri Dışındaki Tüm Şiirlerinin Edisyon Kritiği ve Tahlili. Yüksek Lisans Tezi. Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi.

Şentürk, Recep (2001). “İsmet-i Buhârî”. İslâm Ansiklopedisi. C. 23. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 138-139.

Yağan, Halit (1993). İsmet-i Buhari ve Kasideleri. Yüksek Lisans Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.

Kâmet ü zülf ü köz ü kaş u izâr u hat u hâl u lebindür ki alarça imes ay şûh-ı sitemger

Serv ile sünbül ü nergis yanı ay u kuyaş u sebze-i cennet küre-i nâfe vü gül-berg ara şekker

(Eraslan, Kemal (hzl.) (1993). Alî Şîr Nevâyî, Mîzânu’l-Evzân (Vezinlerin Terazisi). Ankara: TDK Yay. 155.)