Madde Detay

El-Eşref Seyfeddîn Kayıtbay, aslen Kafkaslardan gelmiş Çerkez bir aileye mensuptur. Kahire’ye köle olarak getirildi. Kısa zamanda hürriyetine kavuşarak bürokraside ilerlemeyi başaran Kayıtbay, en yüksek askerî rütbe olan atabeyliğe yükseldi. Memlûk sultanı Zâhir Timur Buğa’nın tahttan indirilmesiyle Mısır Memlûk sultanı unvanıyla tahta geçti ve 872/1467-68 - 902/1496-97 yılları arasında yaklaşık 28 yıl tahtta oturdu. Saltanatı sırasında büyük başarılar kazandı. Özellikle imar faaliyetleriyle ülkenin dört bir yanında önemli eserler inşa etti. 877/1472-73 yılında Hac görevini yerine getiren Kayıtbay, seyahati sırasında ülkesinin farklı bölgelerini de ziyaret ederek halkını daha yakından tanıma imkânı buldu. 890/1485-86’da Osmanlı ordusunu Adana yakınlarında yenme başarısını gösterdi ve 896/1490-91’da II. Bâyezîd ile barış imzaladı. Attan düşerek komaya giren Kayıtbay’ın ölümüne sebep olan hastalığının da bu kazadan kaynaklandığı ileri sürülmüştür. Kayıtbay, 28 Zilkâde 901/8 Ağustos 1496’da öldü. 

Kayıtbay’ın sadece az sayıda Türkçe şiir yazdığı bilinmektedir. 923/1517-18’te Yavuz Sultân Selîm’in Ridaniye’de Tomanbay’ı yenmesine kadar, Mısır merkezli Ortadoğu’da 267 yıl hüküm süren Memlûk yönetimi sırasında Türkçe, bu topraklarda yeni bir yayılma alanı bulmuş ve Memlûk Kıpçakçası adı verilen Türkçe ile çok sayıda edebî eser kaleme alınmıştır. Sarayda Türkçe konuşan Memlûk sultanları, Türkçenin bir sanat ve kültür dili olarak Mısır’da gelişmesine katkıda bulunmuş, Arapça ve Farsça eserlerin Türkçeye tercüme edilmesini teşvik etmişlerdir. Burada daha sonraki dönemlerde de hem Kıpçakça hem de Anadolu Türkçesiyle pek çok metin yazılmış ve giderek Anadolu Türkçesinin hâkimiyetinde bir şiir dili gelişmiştir. Sultan Kayıtbay, Muhammed bin Kayıtbay, Kansu Gavrî, Yaş Bek ve Nâsır gibi sanatçılar Anadolu Türkçesiyle eserler kaleme almışlardır (Yavuz 2002: 22). Bu etkileşimde Anadolu’dan çeşitli vesilelerle Mısır’a giden şairlerin tesiri de büyüktür. Erzurumlu Mustafâ Darîr (XIV. yy.), Ahmedî (1334?-1413), Kâdı Burhâneddîn (1344-1399), Cem Sultân (1459-1495), Şehzâde Korkud (1467-1519) bunlar arasındadır. Ayrıca Anadolu’dan Mısır’a geçerek Memlûk sultanı Kansu Gavrî’nin himayesine giren pek çok sanatçı da vardır (Yavuz 2002: 30). Bu etkileşimin sonucunda Mısır’daki edebî çevreler üzerinde etkili bir Osmanlı edebiyatından söz etmek mümkündür. Ortaya çıkan Türkçe edebiyat ise büyük ölçüde Kayıtbay gibi sultan şairler eliyle temsil edilmiştir.

Clot, Andre (2005). Kölelerin İmparatorluğu, Memlûklerin Mısır’ı. çev. T. Ilgaz. İstanbul: Epsilson Yay.

Eckmann, Janos (1996). “Memlûk-Kıpçak Edebiyatı”. Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar. ed. O. F. Sertkaya. Ankara: TDK Yay. 52-73.

İhsanoğlu, Ekmeleddin (2006). Mısır’da Türkler ve Kültürel Mirasları. İstanbul: IRCICA Yay.

İsen, Mustafa, A. F. Bilkan, T. I. Durmuş (2012). Sultanların Şiirleri, Şiirlerin Sultanları. İstanbul: Kapı Yay.

Toparlı, Recep (hzl.) (1992). İrşâdü’l-Mülûk ve’s-Selâtîn. Ankara: TDK Yay.

Uzluk, Feridun Nafiz (hzl.) (1954). Seyf-i Serâyî, Gülistân Tercümesi. Ankara: TDK Yay.

Yavuz, Kemal, İ. Şanlı (2011). XIV-XV. Yüzyılllar Türk Edebiyatı. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yay.

Yavuz, Orhan (hzl.) (2002). Kansu Gavrî’nin Türkçe Dîvânı (Metin-İnceleme-Tıpkıbasım). Konya: Selçuk Üniversitesi Yay.

Gazel

Ben bir dervîş idim ehl-i münâcât Allâh Allâh

Dilim tesbîh okur işim ibâdet Allâh Allâh

Seccâdem çignimde asâm elimde Allâh Allâh

Ya’nî hod yürürem sâhib-i kerâmet Allâh Allâh

Bir ay yüzlü beni yoldan apardı Allâh Allâh

Ne dîn kodı bizde ne hod ibâdet Allâh Allâh

Dilim tefsîr okur medreselerde Allâh Allâh

Kolum kadeh tutar işim harâbât Allâh Allâh

Bırakırım hırkamı çağırırım Allâh Allâh

Kim gördi bu dünyâda âşık selâmet Allâh Allâh

Ya Kayıtbay tevbe kıl günehlerinden Allâh Allâh

Meger Hakdan gele bize inâyet Allâh Allâh 

(İsen, Mustafa, A. F. Bilkan, T. I. Durmuş (2012). Sultanların Şiirleri, Şiirlerin Sultanları. İstanbul: Kapı Yay. 330.)