Madde Detay

Hakkında tezkirelerde herhangi bir bilgiye rastlanmayan Ümmî Îsâ’yı Levend (1988: 133) XV, Çelebioğlu (1999: 63) ise XIV. yüzyılda yaşamış şairlerden biri olarak göstermektedir. Ümmî Îsâ, eserini “Yidi yüz yitmiş dört yılıdur tamâm” “İşbu kitâbı tamâm eyledüm” (Yılmaz Önder 2013: 308) mısralarında belirttiği üzere 774/1372-73 tarihinde tamamlamıştır. Mesnevîsinin sonunda yer alan “Ümmî Îsâ nicedür bu kîl u kâl” (Yılmaz Önder 2013: 306) mısraında kendinden mütevazı bir şekilde söz etmesine ve eserin dilindeki sadeliğe dayanarak şairin, çok fazla eğitim görmediğini söylemek mümkündür.

Ümmî Îsâ’nın bilinen tek eseri Mihr ü Vefâ adlı mesnevîsidir. İran edebiyatına ait bu hikâyenin Reşîd-i Semerkandî’den (XII. yüzyıl) başlayarak, Mahmûd bin Ebu’l-feth bin Türkman (XVI. yüzyıl), Vasfî mahlaslı Mîr Muhammed Mü’mîn Arşî (XVlll. yüzyıl) gibi şairlerce yazılmış örnekleri vardır (Lugal 1990: 168 169). Farsça ve Türkçe Mihr ü Vefâların çoğu Reşîd-i Semerkandî’nin Mihr ü Vefâ’sının etkisiyle kaleme alınmıştır. Ümmî Îsâ’nın Mihr ü Vefâ mesnevîsi, aşk ve macera türünden bir eserdir. Hemen hemen tamamen masal motif ve unsurlarıyla örülmüştür. Kahramanları ve iç içe anlatılan hikâyeleriyle zengin ve hareketli bu planlı mesnevînin “Besmele ve Allah’a hamd, Hz. Peygamber’e, dört halifeye ve sahabeye övgü” manzumelerinin yer aldığı girişinde “sebeb i telif” bulunmamakta, manzume hikâyenin anlatıldığı bölümle devam etmekte ve “hâtime” ile bitmektedir. Ümmî Îsâ’nın 906 beyit uzunluğundaki Mihr ü Vefâ’sı aruzun fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilât kalıbıyla yazılmıştır. Manzumenin yurtiçi ve yurtdışı genel ve özel kütüphanelerde 6 nüshası mevcuttur. Ayrıca Köprülü (1981: 341), kendi yazmaları arasında 760/1358-59 tarihli müellifi meçhul bir Mihr ü Vefâ mesnevîsinin bulunduğundan da bahsetmektedir. Türk edebiyatında Ümmî Îsâ’dan sonra, XVI. yüzyıl şairlerinden Gelibolulu Mustafa Âlî, Mustafâ Çelebi (Mustafâ Emînî), Bursalı Hâşimî ve Harîmî’nin Mihr ü Vefâ mesnevîsi yazdıkları bilinmektedir. Manzumların yanı sıra Türkçe mensur iki Mihr ü Vefâ hikâyesinin nüshaları Millî Kütüphane ve Topkapı Sarayı Kütüphanesinde bulunmaktadır. Özellikle Topkapı nüshasının Ümmî Îsâ’nın mesnevîsinden yola çıkılarak oluşturulduğu açıktır. (Yılmaz Önder 2013: 29-32). Ayrıca Vehbi Cem Aşkun’un derleyip Sivas Folkloru’nda yayımladığı Mihr ü Vefâ’nın, Ümmî Îsâ’nın eserine konu, karakter, olay örgüsü vb. açılardan çok benzemesi dikkat çekicidir (Aşkun 2006: 378-387). Bu da Sivas’ın Paşafabrikası bölgesindeki “Mihr ü Vefâ Suyu”na bu adın, sözü geçen hikâyedeki çeşmeden esinlenerek verildiğini düşündürmektedir (Paçacıoğlu 2002: 1). Ümmî Îsâ’nın Mihr ü Vefâ’sı üzerinde bir yüksek lisans (Arıkoğlu 1991), bir de lisans tezi (Yılmaz 1992) hazırlanmıştır. Mesnevînin Azerî Türkçesine aktarılması sonucu ortaya çıkan metnin nüshası Şerifova tarafından tanıtılmıştır (2011). Eserin dört nüshasının karşılaştırılmasıyla yapılan çalışma da yayımlanmıştır (Yılmaz Önder 2013).

Yüksek eğitim almadığı lakabından anlaşılan Ümmî Îsâ, eserini temiz bir Türkçe kullanarak yazmıştır. Söz konusu özellik, Mihr ü Vefâ’daki aruz hataları sayısının artmasına ve doğal olarak da metnin edebî değerinin düşmesine neden olmuştur. Ancak edebî açıdan zafiyet gibi görünen bu durum, Türk dilinin dilbilgisel özelliklerinin doğru tespitine katkısı nedeniyle mesnevînin değerini artırmıştır. Dolayısıyla Ümmî Îsâ yaşadığı dönem Türkçesini işleyen ve eserine hâkim kılan şairlerden biri olmasıyla dikkati çekmektedir.

Arıkoğlu, Ekrem (1991). Mihr ü Vefâ. Yüksek Lisans Tezi. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi.

Blochet, Edgar (1992). Catalogue des Manuscripts Turcs Bibliotheque National. Paris.

Çelebioğlu, Âmil (1999). Türk Edebiyatı’nda Mesnevi (XV. yy.’a kadar). İstanbul: Kitabevi Yay.

Ece, Selami (1998). “Türk Edebiyatında Mihr ü Vefâ Mesnevisi”. Ankara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi (10): 117-122.

Karagözlü, Volkan (2011). Türk Edebiyatında Mihr ü Vefâ Mesnevileri ve Yazarı Bilinmeyen Bir Mihr ü Vefâ Mesnevisi (İnceleme Metin). Yüksek Lisans Tezi. Nevşehir: Nevşehir Üniversitesi.

Karatay, Fehmi Ethem (1961). Topkapı Sarayı Türkçe Yazmalar Kataloğu. İstanbul.

Kılıç, Filiz (2010). Âşık Çelebi, Meşâ’irü’ş-Şu’arâ (İnceleme-Metin). İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yay.

Korkmaz, Zeynep (1968). “Eski Anadolu Türkçesinin İki Ürünü ve Yazarları Üzerine”. XI. Türk Dil Kurultayında Okunan Bilimsel Bildiriler 1966. Ankara.17-27.

Köprülü, Fuad (1981). Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul.

Köprülü, Fuad (1999). Edebiyat Araştırmaları. Ankara.

Kut, Günay (2004). “Osmanlı (Batı Oğuz) Sahası: Erken Dönem (1200-1512) Nazım”. Türk Dünyası Ortak Edebiyatı: Türk Dünyası Edebiyat Tarihi. C. 4. Ankara: AKM Yay. 304 564.

Levend, Agâh Sırrı (1988). Türk Edebiyatı Tarihi. C. I. Ankara: TTK Yay.

Paçacıoğlu, Burhan (2002). “Neden Mihr ü Vefa Suyu?”. Altıncı Şehir (8). http://www.sivasder.org. [erişim tarihi: 17 Nisan 2012].

Pala, İskender (1995). Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yay.

Safa, Zebihullah (1371). Târîh-i Edebiyât der Îrân. C. 5/1. Tahran.

Şerifli, Kamandar (2009). Ebdülqeni Efendi Nuhevi Haliseqarızade Kitabhanasının Kataloqu. Bakü.

Şerifova, Aysel (2011). “Türk Edebiyatının İncisi: Mehr ü Vefâ”. Kardelen (67). www.kardelendergisi.com. [erişim tarihi: 20 Haziran 2013].

Yardım, Ali (1997). İzmir Millî Kütüphanesi Yazma Eserler Kataloğu. C. III. İzmir: İzmir Millî Kütüphane Vakfı Yay.

Yılmaz, Sevim (1992). Ümmî İsa’nın Mihr ü Vefâ Mesnevisi. Lisans Tezi. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi.

Yılmaz Önder, Sevim (hzl.) (2013). Ümmî İsa’nın Mihr ü Vefâ Mesnesi. İstanbul: Ofis Yay.

Mihr ü Vefâ’dan

Çün-kim Vefâ Mihr’i teferrüc ider

Taht altında düşer [u] aklı gider

 

Geldi Mihr’i aldı başın dizine

Yüzini urdı Vefâ’nun yüzine

 

Yine geldi başına aklı gider

Nice-kim ol sûrete nazar ider

 

Yine gitdi aklı gelmedi başa

Aşk eser eyler uğrarısa taşa

 

Yine geldi aklı eydür yâ nigâr

Hûri misin yâ melek iy gülizâr

 

Kim gözüm doymaz yüzüne bakmaga

Kasd ider cânum tenümden çıkmaga

 

Mihr eydür çün su’âl itdün bana

Aklunı divşür ki eydem ben sana

 

Ummân ilinün atam sultânıdı

El vilâyet hükmine fermânıdı

 

Kişi bahrı sâhili Seyşân ili

Anun idi kamu gelürdi mâlı

 

Nâgehân bir yagı geldi üstine

Şöyle kim baş[ı] vü cânı kastına

 

Gördi-kim ol yağı yâ degül harîf

Ne-kadar haddini bilmez bir zarîf

 

Bir gemi düzdi kim ol gice kaça

Girdi denize diler âsân geçe

 

Çıkdı bir yil gemi[yi] urdı taşa

Sındı gemi ol kamu başdan başa

 

Dâyem-ile bekledi beni Kadîr

Medet irişdi anda bize Hızır

 

Bu sarâya aldı getürdi beni

Bu sarâyda besledi dâye beni

 

Sen gelesüni Hızır didi bana

Tanrı emriyle beni virdi sana

 

Nice zamândur yolunı gözledüm

Işkını gönlüm içinde gizledüm

 

Doyamadun beni bir kez görmege

Kasd kıldun ışkuma cân virmege

(Yılmaz Önder, Sevim (hzl.) (2013). Ümmi İsa’nın Mihr ü Vefa Mesnesi. İstanbul: Ofis Yay. 145-148.)