Madde Detay

Zevkî’nin hayatı hakkında yeterli bilgi kaynaklarda bulunmamaktadır. Zevkî mahlaslı şairlere Türkçe tezkirelerden ziyade Farsça tezkire ve biyografik eserlerde rastlanmaktadır. Abdurresül Hayyampur’un Ferheng- i Suhenverân adlı biyografik eserinde Zevkî mahlaslı 17 şaire yer verilmiştir. (Hayyampur 1340: 217-218) Söz konusu şairlerin sadece ikisi Kâmûsu’l-A’lâm’da geçmektedir. Kâmûsu’l-A’lâm’da Zevkî hakkında aşağıdaki bilgiler verilmiştir: “ İran şuarasından iki zatın mahlasıdır. Birincisi ( Muhammed Emin) Türkman taifesinden olup, Kaşan’da mutavattın bulunmuş ve bir müddet Horasan ve Irak ve Farisi’de seyahat etmiştir… İkincisi an- asl Erdestanlı olup İsfahan’da yaşamış ve 1045 tarihinde vefat etmiştir. Mürettep divanı vardır….” (Sami 1996: 2229) Ayrıca Tuhfe- i Sâmî adlı eserde Zevkî mahlaslı bir şaire yer verilmiştir. Şairin isminin Hace Haydar Ali olduğu ve Türklere vezirlik yaparak hizmette bulunduğu ifade edilmiştir. (Safevî 1314: 100) Yukarıdaki bilgiler ışığında Türkçe divanı bulunan Zevkî mahlaslı şairin, Kâmûsu’l-A’lâm’da adı geçen şairlerden birisi olma ihtimali vardır.

Bugünkü bilgilerimize göre Zevkî’nin iki eseri vardır. Bunlar, Divan ve Musîbet-i Hazret-i Zehrâ’dır. Tek nüsha olan Zevkî Divan’ı Paris Milli Kütüphanesi El Yazmaları Bölümü’nde “Supplément turc 733 (cote)” numarada kayıtlıdır. 167 varaktan meydana gelen divan kahverengi deri kaplama olup 23,5 × 14,5 cm. ebatlarındadır. Eserin künyesinde 1098/ 1687- 1688 (muhtemelen istinsah) tarihi göze çarpmaktadır. 539 gazel, 7 murabba, 7 muhammes, 1 müseddes, 1 müstezâd olmak üzere toplam 555 Türkçe şiir bulunmaktadır. Divan’ın sonunda hece ile yazılmış deyiş tarzında 2 Türkçe şiir daha bulunmaktadır. Zevkî kaside nazım şeklinde şiir kaleme almamıştır. Divan’ın başında, sonunda ve derkenarlarında, 30’u gazel, 4’ü rubai 2’si muhammes, 2’si de nazım olmak üzere toplam 38 Farsça şiir mevcuttur (Nalbat 2016).

Musîbet-i Hazret-i Zehrâ ise taş baskı bir eser olup İran Cumhuriyeti Kütüphanesinde “2622339” numarada kayıtlıdır. Eserin bazı sayfaları eksik olmakla birlikte ilk sayfasında 1342 tarihi yer almaktadır. Musîbet-i Hazret-i Zehrâ muhteva bakımından maktel türüne benzemekle birlikte şeklen farklı nazım biçimlerinin yer aldığı manzum bir eserdir (Nalbat, 2016).

Zevkî Divanı’nda yer alan gazellerin hemen hepsi tasavvuf düşüncesinin konu edildiği sûfiyâne gazellerdir. Zevkî gazellerinde özellikle aşk, şarap, saki, pir, rind, zahid vb. kelimeleri sıkça kullanmıştır. Gazellerinden ve diğer şiirlerinden hareketle Zevkî’nin Şîî mezhebine mensup olduğu rahatlıkla söylenebilir. Ayrıca Fazlu’llâh (Fazl) isminin şiirlerinde birkaç yerde geçmesi, 7 hat, istiva, yüz (dîdâr, vech) kelimelerine dayalı mazmunları kullanması, Hurufî terminolojiye vakıf olması, Zevkî’nin Hurufîlikten ciddi manada etkilendiğini göstermektedir (Nalbat, 2016). Dili gayet sade olan şairin, şiirlerinde özellikle Azeri Türkçesine has kelime ve ekleri kullandığı görülmektedir. Ayrıca divanındaki bazı gazellerin Nesîmî ve Fuzûlî’ye nazire olduğu tespit edilmiştir.

Hayyampur, Abdurresül (1340). Ferheng-i Suhenverân. Tebriz. İran.

Nalbat, Muhammet. (2016). “Azerbaycan Sahası Şairlerinden Zevkî ve Divanı”, TURKISH STUDIES- International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 12/15, p. 431-460 DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.12037 ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY.

Sam Mirza-yı Safevî (1314). Tezkire- i Tuhfe-i Sâmî. Tahran: Matbaa-i Armagan.

Şemseddin Sami (1996). Kâmûsu’l-A’lâm. C.3. Ankara: Kaşgar Neşriyat.        

Zevkî. Divan. Paris Milli Kütüphanesi. El Yazmaları Bölümü. Supplément turc (cote) 733. Paris.

Gazel

İy melek-sûretlü eşyâ cümle hayrândur sana

Merkez-i âlem vücûdun çerh-i gerdândur sana 

Cânını kurbân kılan bulur hayât-ı câvidân

Fânî olmaz cism (ü) cânı kim ki kurbândur sana

Halka-i zülfinden oldı şem-i ruhsârun ayân

Cân-ı âşıklar kemîn pervâne tâbândur sana

Cân fedâ kılmak yoluna âşıka müşkil degül

Cân-ı cânânsın fedâ her lahza bin cândur sana

Cân-ı nâkıslar sana kurbân içün lâyık degül

Cânını kurbân kılanlar kâmil insândur sana

Küfr ohusa zülfüni zâhid eger nâ-ehl olup

Pey-rev-i şeytân olup bî-dîn (ü) îmândur sana

Küntü kenzen mahfiyen mihr-i ruhundur gönülde

Menzil-i mevâ olur her handa vîrândur sana

Koyma kâle cânı nâkıs cân-ı nâkıs fânîdür

Kâmil itmek âşıkı lutf ile âsândur sana

Mushaf-ı Hak’sın yüzinden ohıram Seba'l-mesân

Göz götürme Zevkiyâ hüsni çü Kur’ândur sana

(Paris Milli Kütüphanesi. El Yazmaları Bölümü. Supplément turc (cote) 733. y.1b-2a)

Muhammes

fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün

Hâtırumdan her zaman mihr-i ruh-ı yârüm geçer

Seng-i hâra içre işler nâle (vü) zârum geçer

Oluram mecnûn dilden nâzlu dildârum geçer

Her zamân gözüm öninden çeşm-i humârum geçer

Gamdan açar gönli yâddan yâr-ı gam-hârum geçer

Olmanam nevmîd-i rahmet isterem lutfın müdâm

Eylese taksîr almaz bendesinden intikâm

Âlem-i manîde naksın lutf idüp eyler temâm

Kim zebân-ı hâl ile virdüm budur her subh u şâm

Rahm idüp taksîrden âlem-i settârum geçer

Aşkını âşıkda ma’şûk itdi evvelde nihân

Yetürür hadd-i kemâle naks kalmaz bî-gümân

Lutf idüp tebdîl eyler yahşiye kalmaz yamân

Bende-i bî-çâresin salmaz nazardan bir zamân

Afv-ı isyân eyleyüben yâr-ı gaffârum geçer

Rîşe-i nahl-i yakîn sâbit olup ola dürüst

Kuvveden fi’le getürüp hem olur hurmâ dürüst

Bende-i sâdık işini kim ider mevlâ dürüst

Bil ider naks-ı vücûdum vâhid-i yektâ dürüst

Çekmenem gam cürmden âlem-i esrârum geçer

Her zamân itse rücû isyândan dildâra dil

Tevbesin makbûl-i dergeh eyleyüp itmez hacil

Yetürür feyzin dem-â-dem câna cânân muttasıl

Lutf idüp ider azîz iy Zevkiyâ itmez zelîl

Cümle-i taksîrden kâdir-i muhtârum geçer

(Paris Milli Kütüphanesi. El Yazmaları Bölümü. Supplément turc (cote) 733. y.153b- 154a)