Madde Detay

Malatya / Arapkir'de doğdu. Ömeroğulları sülalesine mensup olan yazarın babası, Diyarbakır birinci tabur katiplerinden Hocazade Ömer Vasfi Efendi'dir. Babasının ve imam olan amcasının tesirinde aldığı dinî eğitiminin ardından ilk öğrenimini Hozat ve Arapkir'de tamamladı. Ailesiyle birlikte Elazığ'a taşınmalarının ardından başladığı Ma‘mûretülazîz (Elazığ) Askerî Rüştiyesi'nden 1301'de mezun olduktan sonra Kuleli Askerî Tıbbiye İdadisi'ne, sonra da Mekteb-i Tıbbiye-yi Askeriye'ye kaydoldu. Burada, etkili olan materyalist görüşlerden etkilenir. Dinin, bilim önünde bir engel olduğu görüşünü kendisi için temel ilke edindikten sonra, hayatında büyük bir değişime girer. Félix Isnard’ın Spiritualisme et Matérialisme adlı eseri başta olmak üzere Gustave Le Bon, Cabanis, Karl Vogt, Moleschot, Ernest Haeckel, Spencer gibi isimlerin tesiri altında kalarak, biyolojik materyalizme dair pek çoğu tanıtıcı ve eğitici makaleler kaleme alır, tercümeler yayımlar. 1889'da arkadaşları İbrahim Temo, İshak Sükûtî, Mehmed Reşîd ve Hikmet Emin Beyle birlikte, İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin ilk devresi olan İttihâd-ı Osmanî Cemiyeti'ni kurar. Cemiyet faaliyetleri ve materyalizmle ilgili çalışmalarını hızla devam ettiriken, bir müddet okul tarafından cezalandırılır. 1890'da biyolojik materyalizmin ilkelerini basit biçimde açıklayan Ludwig Büchner’e ait Kraft und Stoff adlı kitabın bir kısmını Fizyolociya-i Tefekkür adıyla Türkçeye çevirir. 1894'te Tıbbiye'den mezun olur ve tabip yüzbaşı olarak göreve başlar. Aynı yıl, siyasî olaylara karıştığı gerekçesiyle tutuklanırsa da kısa sürede serbest bırakılır. Göz hastalıkları alanındaki ihtisasını tamamlaması için Haydarpaşa Hastahanesi'nde göz doktorluğu yardımcılığına atanır. 1894 yılının sonunda, kolerayla mücadele için, geçici bir görevle Diyarbakır'a gönderilir. İdealleri doğrultusunda burada siyasî mücadeleler vermeye devam eden Abdullah Cevdet, yine Büchner'e ait Natur und Geist isimli eseri de Goril adıyla Türkçeye çevirir. Sultan II. Abdülhamid’in dinî vecibelerini yerine getirmediği için halife sayılamayacağı konusundaki fikirlerini ve aynı zamanda din adamlarının bu konuda verilen fetvalarını içeren Fetâvâ-yı Şerîfe ve Mahkeme-i Kübrâ risaleleri Cenevre ve Paris'te yayımlanır. 1896 yılında Schiller’in Guillaume Tell'ini tercüme eder. Bu çeviri için kaleme aldığı önsöz, kendisine cemiyet içerisinde büyük ün getirir. Daha sonra bu önsöz, İki Emel adıyla kitaplaştırılır. Abdullah Cevdet, İstanbul'a dönüşünün ardından başgösteren Ermeni olaylarındaki tutumuyla dikkatleri bir kez daha üzerine çeker ve 1896 yılında Adapazarı Redif Taburluğu görevine atanırsa da görev yerine gidemeden hakkında tutuklama ve sürgün kararı çıkarılarak Trablusgarp'a sürgün edilir. Bir müddet kalebent olarak yaşadıktan sonra sur dışına çıkmasına izin verilince İttihat ve Terakki Şubesi'nin üyeleri arasına girer ve siyasî çalışmalarına devam eder. Örgütün gizli haberleşmelerini sağlamak yanında, Mizan ve Meşveret başta olmak üzere birtakım önemli gazete ve dergilerde, takma isimlerle veya imzasız olarak siyasî yazılar kaleme alır. Hakkında Saray'a jurnal verilince Fizan'a sürülmesi kararı verilir ve yazar, önce Tunus'a, ardından Paris'e kaçarak İttihatçılar ile buluşur. 1897'de İttihatçıların bölünmesinin ardından, uzlaşmacı olmayan grubun içerisinde yer alır, yeni örgütün merkezi olan Cenevre'ye geçer ve merkez komitesinde görevlendirilir. 1897 yılında yayımlanan Osmanlı Mecmuası'nın yönetici kadrosunda bulunduğu gibi Cemiyet'in yayın organlarından Kanûn-ı Esâsî, Sadâ-yı Millet gibi dergilerde müstear isimlerle yazılarını neşretmeye devam eder. 1898 yılında, Osmanlı Mecmuası'nda yazı yayımlamayacağı sözüyle, Saray ile anlaşır ve Mecmua'nın neşri durdurulur. Paris'e giderek, gizlice siyasî yazılarına devam ettiği belirlenen Abdullah Cevdet'in tahsisatı kesilir. Yazar, Saray ile 1899'da yeni bir anlaşma imzalar ve Viyana elçiliğinde doktor olarak görevlendirilir. İhtisas alanı içerisinde kalan yazılar kaleme alsa da yine el altından siyasî yazılar yazmaya 1903'e kadar devam eder. Sultan II. Abdülhamid'in af politikasını kabul ederek resmî görevler alması, görevde aldığı maaşlarını Cemiyet'e göndermemesi, karakterindeki uzlaşmazlık nedeniyle Cemiyet tarafından dışlanır. Viyana Sefiri Mahmut Nedim Paşa'nın siyasî faaliyetlere devam ettiği hususundaki jurnali sonucu Abdullah Cevdet, 1903'te Avusturya'dan sınır dışı edilir. Çeşitli Avrupa ülkelerinde dolaştıktan sonra Cenevre'de Osmanlı Mecmuası'nı neşretmeye başlar. 1904'te Osmanlı İttihat ve İnkılâp Cemiyeti'ni anarşist eylemlere izin verecek bir tüzükle kurar. Aynı yıl, materyalist felsefenin hâkim olduğu İcthad dergisini çıkarır. Dergi, bir kısmı Türkçe bir kısmı çoğunlukla Fransızca olmak üzere farklı dillerde yayımlanır. Yazar, 1904'te Sultan II. Abdülhamid aleyhinde yayımlanan bir neşriyat sonucunda İsviçre'den sınır dışı edilir. 1905'te gıyabında yapılan yargılama sonucunda ömür boyu kalebentliğe mahkum edilir. Jön Türklerin etkili olduğu Kahire'ye gelir ve Prens Sabahattin grubunda, Şûrâ-yı Osmanî içerisinde görev alır. Osmanlı hanedanlığını hedef alan sözleri nedeniyle eleştirilen yazar, Meşrutiyet'in ilanından sonra da Cemiyet'in baskısı nedeniyle İstanbul'a dönemez. Çevirileri bu dönemde hız kazanır. Reinhart Pieter Anne Dozy tarafından kaleme alınan ve Hz. Peygamber'i nevrozlu olarak sunan Essai sur l’histoire de l’Islamisme adlı kitabını da Tarih-i İslâmiyet ismiyle tercüme eder. Esere kaleme aldığı önsöz, kendisi hakkında ciddi bir karşıtlık ve öfke doğmasına neden olur. Eser, 1910 yılında muzır bulunarak yasaklanır. Aynı yıl İstanbul'a dönen yazar, İctihad'ı yeniden neşretmeye başlar. Osmanlı Demokrat Fırkası'nın yönetiminde yer alarak siyasete katılan yazar, çeşitli yayın organlarında yazılar kaleme alır. Yönetiminde bulunduğu partinin Hürriyet ve İtilaf Partisi'ne katılmasıyla birlikte, tekrar siyasetten uzaklaşır. 1911 yılında döndüğü İstanbul'da dergi faaliyetleri ile ilgilenir. 1912 yılında Halk Gazetesi'nde yazılar yazar. İctihâd'ın 1913 yılında kapatılmasının ve farklı isimlerle (Cehd, İşhad vb) açılan dergiler için de aynı yıl içerisinde kapatılma kararları verilmesinin ardından İsviçre'ye gitmek isterse de bu ülke tarafından kabul edilmez. Bir süre sonra, tam garpçı cepheyi temsil eden İctihad dergisinde yürüttüğü muhalefet nedeniyle İttihatçılar tarafından ölümle tehdit edilir ve 1915 yılında dergiyi kapatmak durumunda kalır. İngiliz Muhipler Cemiyeti'nin kurucuları arasında yer alan yazar, aynı zamanda yine İngilizlerle ortak hareket eden Kürt Teali Cemiyeti'nin de önemli isimlerinden olur. 1918'de İkdam'da imzasız yazılar kaleme alsa da yine İttihatçıların engellemesiyle karşılaşır. Yazılarıyla ayrılıkçı bir etnik milliyetçilik mücadelesinin içerisinde görülür. 1919'da sıhhiye müdürü olur ancak görüşleri nedeniyle bu görevi kısa sürer. 1922 yılında İctihad'ı yeniden yayımlamaya başlayan Abdullah Cevdet, bu devrede yeni devlet ve inkılaplar lehinde bir tavır alır. Ancak aynı yıl Bahaîlik konusundaki telkinleri ve Hz. Peygamber'i nevrozlu olarak yorumlaması üzerine hakkında dava açılır. Millî Mücadele devrindeki ayrılıkçı görüşleri nedeniyle devlet memurluğu görevine alınmaz. Cumhuriyet'in ilanından sonra ise bu karar, ömür boyu devlet memuriyetinden men edilmesi şeklinde değiştirilir. 29 Kasım 1932'de kalp krizi nedeniyle vefat eden Abdullah Cevdet, Merkezefendi Mezarlığı'na defnedilir.

Abdullah Cevdet, siyasî hayatı kadar entelektüel hayatı ile de dikkati çeker. Çevirileri, fikir yazıları, eğitim ve felsefe alanında kaleme aldığı eserler yanında, edebî sahada da yazarın eserleri bulunur. Yaptığı ciddi sayıda tiyatro tercüme ve adaptesi, Shakespeare başta olmak üzere Avrupalı yazarların eserlerini Türk okuyucusuna tanıtması bakımından mühimdir. Bunun dışındaki çevirileri, Doğu ve Batı edebiyatına ait klasiklerden, İslâmî yapı ve geleneğe ait eserlerden, sosyal görüşlere ve ideallere dair eserlerden oluşur. Yazarın, edebiyat alanında en önemli telif uğraşı ise şiir sahasında olur. Tıbbiye'nin ilk döneminde Ekrem ve Hamid tesirindeki şiirlerinden oluşan Hiç’i yayımlar. Tulûât, eski ve yeni nazım şekillerini birleştiren, yine kısmen Hamid etkisinin görüldüğü bir eserdir. Bu eserde parnasyen tesirler de görülürken, kimi tercümelere de yer verilmiştir. Ramazan Bahçesi, tercümeler yanında telif eserler de içeren, nesir ve nazım karışık bir eserdir. Hz. Peygamber için kaleme alınan "Naat" da bu eser içerisinde yer alır. Masûmiyet, yazarın ahlakî şiirlerinin de bulunduğu bir eserdir. Kahriyyât, Namık Kemal üslûbuna yaklaşan, istibdat karşıtı şiirleri barındırır ve yazarın siyasî-dinî görüşünde gerçekleşen değişiklik, bu eser içerisinde görünür.

Karlı Dağdan Ses yazarın en mühim şiir kitabıdır. Eserin tamamı kıtalardan oluşur. Yazarın kendisini tanımlaması bakımından önemli olduğu kadar şiirlerdeki lirizm ve ustalık dikkate değerdir. Fransızca dörtlüklerin de bulunduğu eser, yazarın poetikası olarak değerlendirilebilir. Şair, şiirlerinde şiirin ve şairin özelliklerini, sanatının ve estetik görüşünün ilkelerini açıklar. Bu noktada eser, poetik öneme sahiptir. Düşünen Musiki şairin olgunluk devresi ürünlerini içerir ve siyasetten uzak, yalnızca sanat içerikli, lirik şiirler barındırır.

Abdullah Cevdet'in yaklaşık yirmi sekiz yıl boyunca, üç yüz elli sekiz sayı çıkardığı İctihad mecmuası ise özellikle kültür ve sanata verdiği önem ile dikkate değerdir ve içerisinde bulunan eleştiri, deneme ve edebî çalışmalar, Türk edebiyatı için oldukça kıymetlidir.