Madde Detay

Asıl adı Növres İman Meşedi Salahoğlu’dur. 1903 yılında Azerbaycan’ın Göyçe ilçesinin Ağkilse köyünde doğmuştur. Ünlü Âşık Elesger’in kardeşi Meşedi Salah’ın ikinci evliliğinden olmadır. Kurban adında bir ağabeyi ile birlikte meclislere katıldığı Musa adında âşık bir kardeşi olduğu bilinmektedir. Göyçe ilçesinin Hüseynkuluağalı (Nerimanlı) köyünün molla mektebinde tahsil görmüştür. Daha sonra devrinin öne çıkan dini, tarihi ve edebi kitaplarını okuyarak kendini yetiştirmiştir. Növres köyünden bir kızla nişanlanmıştır. Ancak ağabeyi Kurban’ın genç yaşta ölümü üzerine ağabeyinin eşi ve amcası Elesger’in de kızı olan iki çocuklu Gülsine ile zorla evlendirilir. Bu durum Növres’i derinden etkiler ve kimseyle görüşmek istemez. Bu evlilikten bir oğlu olmuştur (Vahid 2011; Kazımoğlu ve İsayeva 2016: 269).

Sovyet döneminde bir müddet Kelbecer’in Seyidler köyünde kâtiplik görevinde bulunmuştur. Dini bir eğitim alan Növres İman; camilerin kapatılması, Kuran’ın yakılması ve din adamlarının takibata uğraması gibi olaylara şahit olduğundan Sovyet yönetimine karşı nefret duymaya başlamış ve kâtiplik görevinden ayrılmıştır. Bu tepkisi ve dönemi öven şiirler yazmamış olmasından dolayı günümüz araştırmacıları Növres’i, Sovyet yönetime baş eğmemiş âşıklar (Âşık Hüzeyin Bozalkanlı, Âşık Mirza ve Âşık Adelet gibi) arasında saymakta ve onu takdirle karşılamaktadır (Allahmanlı ve Xəlilov 2013: 754).

Genç yaşlarında şiire ilgi duyan Növres, saz çalıp âşıklık etmeye 1925 yılında başlamıştır. Sovyet döneminde meclislerde dini konularda şiir okunması yasaklanmıştır. Bu durum Növres’i çileden çıkarmış, sazını kırarak bütün şiirlerini yakmıştır. Bu ruh hâli ile 1932 yahut 1933 yılında ortadan kaybolmuştur. Növres’in bu durumu onun sinir hastalığına yakalanmış olduğuna yorumlanmıştır. Bu tarihten sonra onun hakkında bir malumat elde edilememiş olmakla birlikte Güney Azerbaycan’ın Meşhet şehrine yahut Türkiye’ye geçtiği ihtimali üzerinde yorumlar yapılmakta, 1970’li yıllarda vefat ettiği tahmin edilmektedir. Mezarının nerede olduğu bilinmemektedir. (Namazov 2004: 326-327; Ozan Dünyası 2010: 37; Ələsgər 2018: 220; Məhərrəmov 2010: 162-163).

Növres İman’ın herhangi bir âşığa çıraklık edip etmediği, badeli olup olmadığı hususunda bilgi yoktur. Ancak önemli âşıkların çıktığı bir ailede ve muhitte doğmuştur. Usta Âşık Elesger’in yeğenidir. Elesger, âşıklık sanatında onun önemli bir yere geleceğini tahmin etmiştir. Elesger’in oğlu Âşık Talip, Âşık Necef, Hasan Hayallı ve kardeşi Âşık Musa ile birlikte meclislerde sanatını icra etmiştir. Bundan dolayı “Elesger Ocağı’nın yetiştirdiği âşıklar” arasında sayılır. Âşık Necef, “Mahalım Göyçe’di, Necef’di adım/ Elesger, İman’dı menim ustadım” mısralarında Elesger ile birlikte Növres İman’ı ustası olarak sayar (Məhərrəmov 2010: 164).

20. yüzyıl Göyçe âşık muhitinde büyük tesiri olmuştur. 1920-1950 yılları arasında Göyçe âşıklarının repertuarında Növres İman’ın şiirleri geniş yer bulmuştur. Hatta onun adının geçmediği, şiirlerinin okunmadığı âşık meclisleri olmamıştır. Âşıklar tarafından onun kayıp olmasıyla ilgili çok sayıda şiir söylenmiştir. Kardeşi Âşık Musa “Men onsuz dünyada neylerem canı” ve Âşık Talib “Ölenedek ağlayaram, gülmenem/ Görmeyince ol İman’ı, deyim men” dizelerinde Növres’in yokluğunun yarattığı boşluğu ve acıları dile getirmişlerdir. Ayrıca şiirlerine âşıklar ve şairler tarafından çok sayıda nazireler yazılmıştır (Ələsgər 2018: 233; Məhərrəmov 2010: 164). Genç yaşına rağmen 1927 yılında Kazak ilçesinde düzenlenen Âşıklar Şöleni’ne özel olarak davet edilmiş, burada Kazak şehri üstüne irticalen söylediği şiiriyle büyük beğeni kazanmış ve altın saatle ödüllendirilmiştir. Ağdabanlı Âşık Kurban, Dülger Abdulla gibi âşıklarla deyişmeleri vardır. Şiirlerinde İman, Növres yahut Növres İman şeklinde mahlas kullanmıştır (Qəsəbova 2014: 9; Cəmil ve Nərimanoğlu 2005: 7; Vahid 2011; Babaxanlı 2011:74).

Âşık şiirinin daha çok koşma, tecnis, muhammes, divani ve bayatı şekillerini kullanan Növres İman, güzel ve olgun üstadnameler, güzellemeler, gıfılbendler (muamma) yazmıştır. Yazdığı muammaların bazıları hâlâ açılamamıştır. Kendinden önce yaşayan âşıkların şiirlerine cevaplar yazmış, çözülememiş birçok muammayı açmıştır. Azerbaycan âşıkları arasında üstad olarak kabul edilmiştir. Amcası Elesger’in ve doğduğu muhitin onun sanatında önemli etkisi olmuştur. Namazov, Növres İman’ı “Göyçe ve Elesger ocağının en parlak ateşi” olarak değerlendirir (Namazov 2004: 326).

Növres İman’ın şiirleri ve hayatıyla ilgili yazılar 1927 yılından itibaren gazete ve antolojilerde yayımlanmaya başlamıştır. Yeni Kend, Edebiyat, Dan Ulduzu, İnkılap ve Medeniyet gazeteleri ile H. Elizade, E. Ahundov gibi araştırmacıların hazırladıkları antolojilerde Növres’in şiirleri yayımlanmıştır (Məhərrəmov 2010: 163). Bunların dışında Tovuz ilçesinin Aşağı Ayıblı köyünde âşığın kendi el yazısıyla yazılmış şiirlerinin de yer aldığı bir defteri bulunmuştur. Âşığın şiirlerinin tamamı İki Ustad: Miskin Vəli, Növrəs İman (1996) ve Seçilmiş Əsərləri (2004) adlı kitaplarda yayımlanmıştır. Bu yayınlarla birlikte âşığın dört bin mısralık bir şiir külliyatı ortaya çıkmıştır (Ələsgər 2018: 220).

Növres İman yaşadığı yerin tabiatına ve güzellerine de şiirler yazmış olmakla birlikte daha çok sosyal içerikli, sufiyane, didaktik ve eleştirel şiirleriyle ön plana çıkmıştır. Sovyet döneminde yaşamıştır ancak Sovyet yönetiminin uygulamalarına karşı bir duruş sergilemiştir. Bu bağlamda şiirlerinde siyasi ve sosyal konular önemli bir yer tutar. Sosyal çevre ile şair arasında, belki de hiçbir âşıkta görülmeyen keskinlikte, bir tezat ve karşı duruş söz konusudur. Yaşadığı zamandan şikâyet, toplumsal düzenin bozulmasına itiraz, manevi değerlere riayet edilmeyişini dile getirme gibi konular bütün âşık edebiyatının karakteristik özelliği olmakla birlikte bu konular Növres’in şiirlerinde daha vurgulu bir şekilde ifade edilmiştir. Ona göre yeni yönetimin getirdiği düzen ülkenin üstüne bir karabasan gibi çökmüştür. “Hallak-ı muhterem, şah-ı zülkerem/ Bu uzun geceyi tez sabah eyle/ Dağıt üstümüzden sisi, dumanı/ Şuleyi münevver, şemsi mâh eyle” mısralarıyla bu sıkıntılı durumdan kurtulmak için Allah’tan yardım diler. O, ihlaslı bir Müslümandır. Sovyet yönetiminin özellikle ateist tutumundan kaynaklanan uygulamalarını hazmedemez. Manevi değerlerin savunucusu olan şair, şiirlerinde getirilmeye çalışılan ateist toplum düzenine karşı savaş açar (Əlləzova 2011: 173-174).

Ahlak dışı davranışlar, mollalar, gariplere zulmedenler Növres’in şiirlerinde eleştirilen başlıca konulardır. Sahte din adamlarından, ahlaksızlıklardan ve zalimlerden rahatsızdır. Bunlar cemiyeti çöküşe götüren hususlardır. Çöküşten kurtulmanın tek çaresi herkesin ihlaslı bir Müslüman olmasından geçer. Ancak o zaman toplumsal düzen kurulabilir. Bu düşünceleri onun mutasavvıf tabiatlı bir âşık olduğunu söylemeye de imkân tanır. Gerçekte de onun dünyaya bakışı sufiyane bir bakıştır. Ona göre bu dünya zahirde sefa sürülen bir yer olsa da bâtında cefâ çekilen bir yerdir. Böylesi bir dünya görüşü olan Növres’in şiirlerinde doğal olarak didaktik bir tavır da görülür. O özellikle üstadnamelerinde güzel ahlaklı olmayı öğütler. Topluma yönelik eğitici mesajlar vermesinden dolayı Növres’in üstadname türüne yeni bir içerik getirdiği değerlendirilir. Yardımseverlik, dürüstlük, cömertlik, kimsesizlere yardım, büyüğe saygı gibi değerler onun taktir ettiği ahlaki davranışlardır (Allahmanlı ve Xəlilov 2013: 648-649; Əlləzova 2011: 178).

Âşık Növres’in iç dünyasını anlattığı şiirleri genellikle gurbet ve gurbette çektiği acılar üzerinedir. Menem, Görünür, Menem Men, Meni, Kağız gibi şiirlerinde doğup büyüdüğü yerlerden ayrı düşüşünü, gurbette gam-keder içinde yaşayışını dile getirir. Meni redifli şiirinin “Gurbette kavruldum, oldum fukara/ Ayrılıp vatandan düştüm kenara/ Növreste İmanam, menem biçara/ Hasretti dermana gözlerim menim” dörtlüğünde görüleceği üzere vatanından ayrı düşüp gurbette çaresiz kalışının acılarını anlatır (Məhərrəmov 2010: 163-164).

Növres İman’ın destan (halk hikâyesi) tasnif edip etmediği yahut hangi destanları anlattığı bilinmemektedir. Ancak âşığın Rum’da bulunan Virane adlı bir şehre sefer ettiği ve burada Keyser adında bir âşıkla deyişmeleri olduğu, bunu da destanlaştırdığı rivayet edilmektedir. Hiçbir âşık bu destanı bilmemekle birlikte Keyser’in okuduğu, Növres’in de ona cevap verdiği şiirlerin mevcut oluşu böyle bir destanın varlığını düşündürmektedir. Bunun dışında Növres İmanla ilgili sonradan âşıklar tarafından destanlaştırılmış, her âşığın farklı epizotlarla anlattığı Növres İman’ın Tiflis Seferi adıyla bilinen bir destan bulunmaktadır (Ələsgər 2007: 159; Namazov 2004: 326).