Madde Detay

Kul Alî, Harezm sahası şairlerindendir. Hayatı hakkında kaynaklarda ayrıntılı bilgi yoktur. Şair, Kıssa-i Yûsuf’unun “Bunı koşan za’îf bende adı Alî” mısraında adının “Alî” olduğunu söylemekte; “Rahmet kılgıl, ya Rahîm, Kul Aliya” mısraında da kendinden “Kul Alî” diye söz etmektedir (Uygur 2003: 313). Eserin Kırım’da yapılan neşirlerinde ise “Kul Alî”, “Kul Gali” şeklindedir (Ertaylan 1960: 6; Yuziyev 2001). “Receb ay calâb otuzundan / Tarihnin altı yüz otuzundan” (Uygur 2003: 314 ) beytinde eserini 30 Recep 630/12 Mayıs 1233 tarihinde tamamladığını belirttiğine göre Alî, muhtemelen 12. yüzyılın ikinci, 13. yüzyılın ilk yarısına denk düşen yıllarda hayattadır. Hakkındaki bilgilerin çoğu, şecereler ve menkıbelerden edinilen Alî, bu rivayetlere göre Bulgar şehzadelerinden Abdullâh Bey’in torunudur. Harezm bölgesinde İdil Boyu ve Bulgar ilinde yaşamış, Harezm’de medrese tahsili görmüş ve uzun yıllar ders vermiştir. Herat, Suriye, Kudüs gibi önemli kültür merkezlerine seyahatler ederek devrin âlim ve edipleriyle ilişki kurmuştur. Moğol istilalarının baş göstermesiyle Kırgız bozkırlarına göçmüş, Moğollarla yapılan savaş esnasında ölmüştür (Gülensoy 1995: 52; Yuziyev 2001: 37).

Kul Alî’nin bilinen tek eseri Kıssa-i Yûsuf’tur. Manzume özellikle Türk edebiyatında yazılan Yûsuf u Züleyhâ konulu ilk metin olması bakımından değerlidir. Şairin, “rubai biçiminde düzdüğünü” beyan ettiği eser, dörtlüklerle ve “4+4+4=12”li hece ölçüsüyle yazılmıştır. Yarım kafiye ve “imdi” redifiyle kaleme alınan Kıssa-i Yûsuf, Ertaylan’a (1960: 12) göre bu özelliğiyle eski Türk şiirinin orijinal örneklerindendir. Üzerinde Fars edebiyatı etkisi yüzeysel olup içinde Türk kültürüne ait pek çok unsurla zengin folklorik malzemeyi barındırmaktadır. Alî, anlattığı hikâyenin kaynaklarını hadis rivayetleri ve Kur’an tefsirlerine dayandırmaktadır. Erken dönem Türk edebiyatının bilinen ilk kurgusal eseri de olan manzume Halîloğlu, Darîr, Süle Fakîh gibi sanatçıları kurgusu, yapısı ve motifleri yönüyle etkilemiştir (Türkdoğan 2008: 42). Kıssa-ı Yûsuf’u bilim dünyasına 19. yüzyıl sonlarında Houstma tanıtmıştır (1889). Houtsma, hikâyenin yazım sahasının Harezm; Brockelmann da dilinin Kıpçakça değil Batı Oğuz Türkçesinin erken örneklerinden olduğu görüşündedir (Çağatay 1963: 98). Kıssa-i Yûsuf’un; önce Türk dilinin henüz kollarına ayrılmadığı Orta Asya Türkçesiyle, daha sonraki asırlarda da muhtelif Türk şivelerinden biriyle tekrar yazıldığını tahmin eden Caferoğlu (1984:140), günümüzdeki rivayetlerinden de anlaşılacağı üzere çok sevildiğine, adeta kutsal metin gibi çoğaltılarak elden ele dolaştırıldığına değinmiştir. Ertaylan (1960: 6); eserin Kırım’da 1839 ve 1999 tarihlerinde basıldığını, matbu metnin bir kısmının da 19. yüzyılda Kâzım Kadri (Şeyh Muhsin Fânî) tarafından yayımlanan Mahdumkulu Dîvânı’na eklendiğini bildirmiştir. Kıssa-i Yûsuf üzerinde yüksek lisans (Uygur 2003) ve doktora (Cin 2004) çalışması yapılmış, doktora tezi yayımlanmıştır (Cin 2011). Kul Alî’nin söyleyişi külfetsiz, yer yer sehl-i mümteni örneği olabilecek kadar rahat ve akıcıdır. Eski Türk şiirinin dil ve anlatım özelliklerini yansıtan söz varlığı ağırlıklı olarak Türkçe kelimelerden oluşmaktadır.

Almaz, Cavat (1960). Kıssa-i Yusuf Ali, Bulgaro-Tatarskiy Pamyatnik. Moskova.

Ayan, Gönül (1997). “Ahmed Yesevi Etkisiyle Yazılan İki Yûsuf u Züleyhâ”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü Araştırmaları Dergisi (3): 31-38.

Caferoğlu, Ahmet (1984). Türk Dili Tarihi. İstanbul: Enderun Yay.

Cin, Ali (2004). Ali, Kıssa-i Yûsuf (H.630/M.1233) Metin-İnceleme-Dizin. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.

Cin, Alî (2004). “Alî’nin Kıssa-i Yûsuf Eserinin Türkiye Nüshası”. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I. Ankara: TDK Yay. 611-656.

Cin, Ali (2011). Türk Edebiyatının İlk Yûsuf ve Züleyhâ Hikâyesi: Alî’nin Kıssa-yı Yûsuf’u. Ankara: TDK Yay.

Çağatay, Saadet (1963). Türk Lehçeleri Örnekleri. Ankara: TTK Yay. 97-110. 

Deniz, Rasim (1998). Halîloğlu Alî’nin Yûsuf u Züleyhâ Kıssası. Doktora Tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi.

Ertaylan, İsmail Hakkı (1948). “Türk Dilinde Yazılan İlk Yûsuf ve Züleyhâ”. İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi III: 211-230.

Ertaylan, İsmail Hikmet (1960). Yûsuf ile Züleyhâ. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.

Fasayevi, Fazıl (1983). Kul Gali, Kıssay Yusıf. Kazan.

Gülersoy, Tuncay (1995). “Kul Alî”. Yeni Türk İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: KB Yay. 52.

Gülersoy, Tuncay (1989). “Alî”. İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 379.

Hayyampur, Abdurresul Tahbaz-zâde (1945). Türk ve İran Edebiyatlarında Yûsuf ve Züleyhâ Mesnevileri. Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.

Hisamov, Nurmuhammed (hzl.) (1979). Poema "Kıssai Yusuf" Kul Ali. Moskova.,

Hisamov, Nurmuhammed (hzl.) (1984). Poema "Kıssai Yusuf" Kul Ali. Kazan.

Hisamov, Nurmuhammed (2007). “16. Yüzyıl Türk Şairi Ahmedî’nin Yûsuf ile Züleyhâsı Mesnevîsi ve Onun Gul Galî’nin Kıssa-i Yûsuf Destanı Alekesi”. IV. Uluslararası Türk Dil Kurultayı Bildirileri 2000. Ankara: TDK Yay. 22-29.

Hisamov, Nurmuhammed (2007). “Kıssa-i Yusuf Tatar Edebiyatına İlham Oldu”. http://www.daplatform.org/Icerik/Detay/Kıssa-iYusuf TatarEdebiyatınailhamoldu [erişim tarihi: 10.12.2013].

Houtsma, M. Th. (1889). “Ein alttürkisches Gedicht”. Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft 43: 69-98. http://menadoc.bibliothek.uni-halle.de/dmg/periodical/titleinfo/49235 [erişim tarihi: 10.12.2013].

İlmî Heyet (hzl.) (1987) Poet-gumanist Kul Gali. Kazan.

Kıssa-yı Yusıf (1839). Kazan: Kazan Üniversitesi Matbaası.

Köprülü, Mehmed Fuat (1934). Türk Dili ve Edebiyatı Hakkında Araştırmalar. İstanbul: Kanaat Kitabevi.

Levend, Agâh Sırrı (1967). “Divan Edebiyatında Hikâye”. TDAY-Belleten. Ankara: TDK Yay. 71-117.

Levend, Agâh Sırrı (1988). Türk Edebiyatı Tarihi. C. 1. Ankara: TTK Yay.

Tatar Poeziyasi Antologiyası-I (1992). Kazan. 58-69.

Türkdoğan Gökcan, Melike (2010). Klasik Türk Edebiyatında Yûsuf u Züleyhâ Mesnevileri. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10695,klasik-turk-edebiyatinda-Yûsuf-u-zuleyha-mesnevileripdf.pdf [erişim tarihi: 14.01.2014].

Uygur, Sinan (2003). Alî’nin Kıssa-i Yûsuf’u (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük). Yüksek Lisans Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.

Yuziyev, Nil (2001). “Tatar Yazılı Edebiyatı - Tatar Edebiyatı Orta Dönem Edebiyatı: Kul Ali”. Başlangıcından Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi. C. 18. çev. F. Özkan, İ. Türkoğlu, O. Söylemez, H. Celal. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/12181,kulalipdf.pdf?0 [erişim tarihi: 14.01.2014].

Kıssa-i Yûsuf’tan

Yusıf savçi kıssasın kılduk ayân

Arab, Acem dil yettükce kılduk beyan

Okumaga, dınlamaga oldı âsân

Okıyanlar dua ile ansun imdi

 

Yusıf savçi kıssasın âkil okur

Dınladukça fehmi artur, yaşı akar

Azâsından yazukları saçılu çıkar

Rahim ana rahmet rûzî kıla imdi

 

Fazıl kişi uşbu nazmı söyler bola

Âkil kişi kulak dutıp dınlar ola

Kâmil sâmî bu müznibe dua kıla

Mücib anı müsteceb kılur imdi

 

Okuyanlar, dınlayanlar du’â kılur

Bu za’îf dua umar, Halik bilur

Dua birle telim âsi rahmet bulur

Marifete şayeste olur imdi

 

Gevher daş, velekin daş gevher olmaz

Dükel kimse gevher kadrin kıyas kılmaz,

Bu nazmnıng kıymetini ahmak bilmez,

Âkil kişi dınlar, anlar, bilür imdi

 

Âh diriga, degme kimse düzümedi

Fehmi eksük kimseler yazumadi

Bu za’îf oşbu nazmı üzmedi

Rubâî düzün içre dursa imdi

 

Bunı düzen za’îf bende adı Ali

Yigirmi tört kısım içre saldı bildi

Yarlıkagıl, ya rahim, ben âsi kulı

Rahmetinden mihribanlık umar imdi

 

Ümid dutar bu müznibe sen Mevlâyâ

Sen kerîm, sen rahîm, sen Mevlâyâ

Rahmet kılgıl, ya Rahîm, Kul Aliya

Song nefesde müferrih kılgıl imdi

 

Hüdavendâ bu hâcetim sena ma’lûm

Ben mahzunnıng münâcâtı sanga ma’lûm

Yâ Erham’ür-Râhimîn kılma mahrum

Ahir demde âman ‘atâ kılgıl imdi

 

Mevlâdan meded nusret yitüzenden

Receb aya calâb otuzından

Tarihning altı yüz otuzından

Bu za’îf bu kitabnı düzdi imdi

 

Tevfik nusret fehm kuvvet Hakk’dan buldum

Allahum rûzi kıldugına şâkir boldum

Bu arada bu kitabnı tamâm kıldum

Okuyanlar bir du’â kıla imdi

(Uygur, Sinan (2003). Alî’nin Kıssa-i Yûsuf’u (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük). Yüksek Lisans Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi. 313-314.)