Madde Detay

Selanikli Tevfik Bey ile Nasibe Hanım’ın dört çocuğundan biri olan Azra Erhat, 4 Haziran 1915’te İstanbul’da doğdu. Ailesi ile önce İzmir’e, 1925 yılında ise Viyana’ya yerleşti. İlk ve orta öğrenimini Viyana ve 1927’de geçtikleri Belçika’da tamamladı. Yükseköğrenimi için önce 1934 yılında İstanbul Üniversitesi Roman Filolojisi’ne kaydoldu. Buradaki öğrenimi sırasında Hitler’den kaçıp Türkiye’ye gelen Roman filolojisinin tanınmış profesörlerinden Leo Spitzer’in derslerini takip etti. Spitzer’in üniversiteden ayrılma durumu söz konusu olunca onun tavassutuyla Klasik Filoloji profesörlerinden Georg Rohde’den öğrenim görmek için Ankara’ya Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’ne gitti (1936) ve burada önce çevirmen olarak işe başladı. Rohde tarafından kendisinden istenilen Latin Dili Gramer’ini çevirdi (1936). Daha sonra aynı fakültede öğrenimini sürdürdü ve mezuniyeti akabinde Klasik Filoloji Bölümü’nde asistan ve doçent olarak görev aldı. Ancak bu görevi yabancı uyruklularla evli olanların memur olamayacağı gerekçesine atfen 1945’te bir Macar’la gerçekleştirdiği ve kısa süren evliliği bahanesiyle son buldu. Bir süre Yeni İstanbul, Vatan gazetelerinde çalıştıktan sonra BM Uluslararası Çalışma Bürosu’nda kütüphaneci olarak işe başladı. 12 Mart’ta gizli cemiyet kurdukları iddiasıyla Sabahattin Eyuboğlu, Vedat Günyol’un da aralarında bulunduğu yazarlarla tutuklandı. Yargılama sonunda beraat etti.

Yunanca, Latince, Almanca, Fransızca bilen Erhat, Tercüme dergisindeki çevirileriyle adını duyurdu. Romanoloji Semineri Dergisi, Yeni İstanbul, Vatan, Resimli Hayat, Yeni Ufuklar, Forum, sanat olayı, Varlık, Milliyet Sanat, yazko edebiyat, Cumhuriyet gibi gazete ve dergilerde ayrıca yazıları yayımlandı. Homeros’un İlyada’sından yapılan çevirinin (A. Kadir ile birlikte) birinci cildiyle “Habib Edip Törehan Bilim Ödülü”nü (1959) ve üçüncü cildiyle “Türk Dil Kurumu Çeviri Ödülü”ünü (1961) kazandı. Çeviri alanındaki çalışmalarından dolayı vefatından sonra yazko çeviri dergisince adına bir çeviri ödülü konuldu; ancak ilki 1983 yılında gerçekleşen bu ödül törenleri iki yıl sürdürülebildi. Çeviri dışında yazarın denemeleri, incelemeleri, gezi yazıları, mektupları, anıları ve sözcük çalışması kitaplaştırıldı.

Erhat, uzun süre tedavi gördüğü Çapa Hastanesinde 6 Eylül 1982 tarihinde vefat etti ve Üsküdar Bülbürderesi’ndeki aile kabristanında toprağa verildi.

Azra Erhat çalışmalarını ilk çağ Ege uygarlıklarına özellikle de Batı Anadolu’daki kalıntılarına yoğunlaştırmış bir bilim insanı, araştırmacı ve yazardır. Düşünce dünyası üzerinde etkili olmuş Halikarnas Balıkçısı ve Sabahattin Eyuboğlu’nun yaklaşımları gibi o da modern çağa kaynaklık eden Akdeniz uygarlığının Anadolu’da temel bulduğu fikrini benimsemiş ve Anadolu’da kurulmuş bütün uygarlıkların mirasçısı olduğumuz tezinden hareketle çağdaşı olan bu coğrafyanın mukimlerine öncelikle Batı Anadolu’nun tarihini ve kültürünü tanıtmayı; toplumda bu uygarlıkların kültürüne yönelik aidiyet bilinci uyandırmayı kendine misyon edinmiştir. Bu coğrafyada ortaya çıkmış eski uygarlıklardan özünü besleyen ve kaynakları buraya bağlanan bir kültürü toplumsal yapıda canlandırmak ideali eserlerinin bir nevi ortak amacıdır. Çalışmaları tarih içinde Anadolu’da kurulmuş farklı uygarlıklar arasındaki kültürel geçişliliğin izlerini sürer. Azra Erhat’ın çalışmalarında konu itibariyle öne çıkan bir başka başlık, ruh ve düşünce dünyasını kuşatmış olan modern hümanizm öğretisidir. Kaynağını ilk çağ uygarlıklarından alan hümanist fikirler yazarın bütün sosyal, siyasi, kültürel sorunlara yaklaşımındaki kıstasları belirler. Bir ülkü düzeyine yükselttiği hümanizmi (Erhat, 2010: 65), topluma da benimsetmeye çalışmıştır. Ayrıca hümanizmin köklerini Anadolu’da keşfetmek yazarın çalışmalarının bir başka önceliğidir.

Yazarın kitaplarından birkaçını Halikarnas Balıkçısı ve Sabahattin Eyüboğlu ile birlikte öncülük ettiği 1950’lerde başlayıp süreklilik kazanacak Ege ve Akdeniz kıyı şeridi boyunca düzenlenmiş kültür gezilerinde elde ettiği notları, gözlemleri ve değerlendirmeleri oluşturmaktadır. İlkine Mavi Anadolu, sonrakilerine ise Mavi Yolculuk başlıkları verilen bu kitaplar, Ege ve Akdeniz’in kıyıları ile iç kesimlerindeki antik yerleri tanıtmak dışında doğal yapıyı ve eski çağa ait kalıntıları tarihî bilgilerle konuşturmak gibi ayırıcı bir özelliğe sahiptir. İşte İnsan (Ecce Homo) adlı kitabı ise yazarın bütün çalışmalarına yansımış insana ve hayata bakışını temellendiren düşünce izleklerini en geniş ve doğrudan yansıtan bir eserdir. Tarih içindeki insanın değişimini takip eden bu kitap “insan nasıl bir insan ol­makla mutlu olur” sorusunun cevabını ilk çağlardan modern zamana kadar üretilen bilgi kaynaklarında aramış; insanlığın farklı tarihsel süreçlerdeki düşünce ve kültür değişimini hümanist düşünce içinden sorgulamıştır. Yazarın kültür tarihimiz içinde önemli bir diğer çalışması ise alanının temel başvuru kaynaklarından biri olacak Mitoloji Sözlüğü’nü hazırlamasıdır. Bu kitap Akdeniz’e kıyısı olan coğrafyalarda oluşmuş mitosları ilk çağdaki kaynakların yanı sıra yeni araştırmaların ulaştığı bilgilerin süzgecinden geçirerek güncellemesi açısından dikkate değerdir. 

Sevgi Yönetimi kitabı ise yazarın çeşitli süreli yayınlarda yayımlanmış ve ilk defa yayımlanan yazılarını bir araya getiren bir çalışmadır. Cumhuriyet dönemi kültür hayatına dair notlar ve değerlendirmeler, 1970’li yılların güncel sorunlarına yönelik tartışmalar ve hümanizm bağlamındaki yazılar kitapta öne çıkan içerikler arasındadır. Buradaki bazı yazılara da konu olmuş aydın kimliğini yazar, tarihsel boyutuyla ve çok yönlü olarak müstakil bir incelemede tartışmaya girişmiş; ancak bu çalışmayı tamamlamaya ömrü yetmemiştir. Bir aydın kimliği arayışının ürünü olan bu bitmemiş çalışmanın ilk bölümü Osmanlı Münevverinden Türk Aydınına adıyla ölümünden sonra yayımlanmıştır.  Yine ölümünden sonra yayımlanmış bir başka kitabı olan En Hakiki Mürşit ise yeğeni Gülleylâ’ya seslenir gibi kaleme aldığı anılarından müteşekkildir. Yazarın tamamlanmamış bu kitabında çocukluk ve gençlik dönemine dair kişisel anılarla birlikte o yılların toplumsal dokusu ve çevresi de yansıtılmıştır. 

Azra Erhat’ın çalışmalarının ağırlıklı bir kısmını Antik dönemden ve Batı klasiklerinden yaptığı çeviriler oluşturmaktadır. Örneğin bugüne kadar sayısız dile çevrilmiş Homeros’un İlyada ve Odysseia (A. Kadir ile) çevirileri bunlar arasında öne çıkmaktadır. Ayrıca Anadolu’nun yetiştirdiği Homeros’u ve eserlerini bu coğrafyanın genç insanlarına tanıtmak amacıyla Homeros adlı bir kitap hazırlar. Çeviri alanında diğer bazı çalışmalarına örnek olarak Sophokles’in Elektra, Platon (Eflatun)’un Devlet (vd. ile) ve Şölen (Sabahattin Eyuboğlu’yla), Aristophanes’in Barış, Aiskhylos’un Zincire Vurulmuş Prometheus (Sabahattin Eyuboğlu’yla), Moliere’in Versailles Tuluatı (Orhan Veli ile), Saint-Exupery’nin Küçük Prens, F. Rabelais’in Gargantua (Vedat Günyol, Sabahattin Eyüboğlu’yla) verilebilir. Hesiodos Eseri ve Kaynakları (Sabahattin Eyuboğlu ile), Sappho (Cengiz Bektaş ile) çevirileri ayrıca geniş açıklama ve değerlendirmelere yer veren çalışmalardır. Homeros’tan sonra ilk çağ Yunan ozanlarının en önemlilerinden sayılan Hesiodos’un eserlerine doğunun ve Anadolu’nun kaynaklık ettiği vurgulanmıştır. Antik dönem kadın şairi Sappho üzerinde yapılan çalışma ise ilk çağ şiirinin özellikleri, Sappho şiirinin dili, bu şiirleri bizim kültürümüzle ilişkilendirme ve şiir çeviri tekniği gibi Sappho çevresinde konuşmalar yanında ilk çağ toplumuna dair bilgilere ve değerlendirmelere de yer vermiştir.

Yazar ayrıca, Halikarnas Balıkçısı tarafından 1957’den başlayıp ölümüne yakın bir döneme kadar kendisine gönderilen mektupları da derleyerek yayıma hazırlamış; Sabahattin Eyuboğlu’nun eserlerinin derlenmesi ve yayımlanmasını sağlamıştır.