Madde Detay

Cumhuriyet dönemi Türk tiyatrosuna en çok oyun kazandıran ve 1940-1965 yılları arasında yazdıklarının hemen hepsi tiyatro salonlarında defalarca sahnelenmiş olan Cevat Fehmi Başkut, 1905’te Şumnu’dan göç eden bir ailenin çocuğu olarak Edirne’de doğdu. Annesi Cemile Hanım, babası Ömer Fehmi Efendi'dir. Mahalle mektebinden sonra Eyüp Rüştiyesi’nde ve İstanbul Sultanisi’nde okudu. 1928’de başladığı ve 35 yılını verdiği gazetecilik hayatından Cumhuriyet gazetesinde yazı-yayın işleri müdürü iken 1963’te ayrılmış, Gazeteciler Cemiyeti Başkanlığı ve Türk Tiyatro Yazarları Derneği Başkanlığı’nda bulunmuştur. 15 Mart 1971’de İstanbul’da vefat eden Başkut'un cenazesi Feriköy Mezarlığı’na defnedilmiştir. Vedide Hanım'la evlenen yazarın iki oğlundan Acar Başkut ressam, Yaman Başkut ise hariciyede önemli görevlerde bulunan bir diplomattır.

Oyun yazarlığına 1942’de başlayan Cevat Fehmi’nin basılan ilk kitabı Geceleri Bizi Kimler Bekliyor adlı bir röportaj dizisidir (1933). Kadın Bir Defa Sever ve Dişi Arkadaş adında iki romanı ile Valide Sultan’ın Gerdanlığı adlı polisiye romanı 1954 yılında yayımlanmıştır. Küçük Şehir, İnönü Tiyatro Armağanı’nı kazanmış (1948), en ünlü oyunu Paydos (1948) yurt dışında profesyonel sahnelerde oynanan ilk Türk piyesi olarak Atina’da 65 kez sahneye konmuştur.

1940-1965 dönemi Türk tiyatrosunda, yerli yazar/eser nitelemesini kişiliğinde ve eserlerinde temsil eden isimlerden biri olan Cevat Fehmi Başkut, muhabirlikten yazı işleri müdürlüğüne uzanan Vakit, Son Posta ve Cumhuriyet gazetelerindeki mesleki formasyonunu ve birikimini tiyatro yazarlığında büyük ölçüde kullanmıştır. Gazetecilik deneyimi ve birikimi ile Muhsin Ertuğrul’a olan hayranlığı ve yakınlığı onun tiyatro yazarlığını öne çıkarmış, hemen hepsi İstanbul Şehir Tiyatroları ve Devlet Tiyatroları sahnelerinde sıklıkla sergilenmiş oyunları büyük ilgi görmüş ve tiyatronun geniş halk kitlelerince benimsenmesinde işlevsel bir rol oynamıştır. Toplumda yaşanan kültürel ve sosyal değişimin ortaya çıkardığı etkileşimi ve bunun olumlu-olumsuz yansımalarını kurgu ve kişiler düzleminde işleyerek sosyal eleştiri getirmeye çalışan ve asıl önemlisi etik sonuçlar çıkaran yaklaşım biçimi Cevat Fehmi tiyatrosunun karakteristiğini oluşturur. Yurt dışında sergilenen ilk Türk tiyatro eseri unvanına sahip olan Paydos Rumca uyarlaması ile 65 kez Atina’da, Göç ise eski Sovyetler Birliği’nin değişik sahneleri, özellikle Azerbaycan-Bakü Akademik Dram Tiyatrosu’nda uzun sürele sahnede kalmıştır. Ölümünden sonra kitaplaştırılan 23 oyunu, ilk oynanış yılları itibariyle şunlardır: Büyük Şehir (1942/43), Ayarsızlar (1943-44), Hacı Kaptan (1944-45), Küçük Şehir (1945-46), Koca Bebek (1946-47), Paydos (1948-49), Sana Rey Veriyorum (1950-51), Soygun (1950-51), Kadıköy İskelesi (1951-52), Makine (1953-54), Harput’ta Bir Amerikalı (1955-56), Tablodaki Adam (1958-59), Öbür Gelişte (1960), Hacıyatmaz (1960), Göç (1962), Buzlar Çözülmeden (1964), Hepimiz Birimiz İçin (1965), Üzüntüyü Bırak (1965), Ayna (1966), Emekli (1967), Ölen Hangisi (1967), Dostlar (1968), Kleopatra’nın Mezarı (1956-57).

Yazarın vefatının ardından oğulları Acar Başkut ve Yaman Başkut , müsvedde ve sahne tekstleri hâlinde bulunan metinleri düzenleyip 1972 yılında Cevat Fehmi Başkut Bütün Eserleri adıyla İnkilap ve Aka Yayınevi’nden 1’den 23’e kadar numaralandırılan kitap serisi hâlinde yayımlamışlardır.

İstanbul Şehir Tiyatroları ve Devlet Tiyatroları’nın İstanbul ve Ankara sahnelerinde dönemlerinin en çok oynanan, kolay anlaşılan ve dolaysız algılanan güncel konular üzerine kurgulanmış oyunlarında bir toplum portresi sunmaya çalışan Cevat Fehmi, tiyatro aracılığı ile topluma "bir ayna tutmak" arzusunda olduğunu belirtir. Bu onun; abartıyı, vurguyu öne çıkaran tiyatro anlayışının da özeti gibidir. Tanzimat sonrası yazılan oyunların biçimlerinde görebileceğimiz geleneksel etkiye karşı, Başkut’un oyunları Doğu-Batı karşıtlığı üzerine kurulmuş ve daha Batılı biçim denemelerine yönelmiş olmakla birlikte, bazı noktalarda geleneksel sayılacak özellikler de göstermektedir. Cevat Fehmi Başkut, oyunlarında yazıldığı yılların ilgi çeken güncel meselelerini dile getiren sosyal realiteleri ve toplumun değer yargılarını işleyerek, güncel olaylardan çıkardığı konuları gözlemleriyle süslemiş ve ahlâkçı bir yorumla incelemiştir.

Yaşadığı dönemin "popüler" yazarı olarak nitelenen ve seyircinin görüş açısını paylaşan Cevat Fehmi; eser vermiş olduğu çeyrek yüzyılı aşan bir dönemde, seyirciye ulaşan 23 oyunuyla düşünce, duygu ve beğeni seviyesini tutarlı bir biçimde yakalamayı başarmıştır. Edebiyat ve tiyatro eğitimi görmediği hâlde gazetecilik mesleğinde edindiği tecrübe ve birikim, sosyo-kültürel süreçte yaşanan Türkiye gerçeğine ve gündelik hayata yönelik gözlemleri onun için önemli bir malzeme oluşturmuştur.

Cevat Fehmi’nin, seyirciyle buluşan 23 kadar tiyatro eserinde işlenen konular birbirine yakındır. Sosyal adalet ilkesine uymayan insan ilişkileri, Batı uygarlığının yanlış anlaşılması, ticari yolsuzluklar, vurgunculuk, çıkar kavgası, karaborsa, yönetim bozuklukları, parti çekişmeleri, siyasetin ve politikanın hayatın her safhasını etkileyen çirkin oyunları, bozuk aile ilişkileri, geleneksek ahlâk yapısının ve değerlerinin yozlaşması, güçlünün zayıf olanı ezmesi, iletişimsizlik gibi birçok sosyal sorunlar ve toplumsal olgular yazarın ele alıp işlediği konular arasındadır. Ayrıntılarına inilmeyen insan tipleri etrafında geliştirilen sosyal problemler, oyunlarda güldürü hâlinde işlenmiş; yazar, irdelediği sosyal kesimleri ve bunları temsil eden tipleri küçük düşürmeden konularını komik unsurlar çerçevesinde oluşturmuştur. Yazıldıkları ve oynandıkları tarihler itibariyle dönemin tiyatro anlayışı ve politikalarıyla örtüşen, seyircinin tepkisiz ve rahat kabul ettiği bu oyunlar, Cevat Fehmi’ye popüler yazar tanımlamasını da getirecektir. Cevat Fehmi, topluma yönelttiği eleştirilerinde etik bir tutumla; iyiye duyduğu yakınlığı, kötüye karşı takındığı öfkeyi, ezilene beslediği merhameti, doğruya ve güzele karşı hayranlığı ön planda tutarak, bu çerçeveyi aşmamaya özen göstermiştir.

Dramatik edebiyatımızın gelişim çizgisinin incelenmesinde sosyal içerikli ve eleştirel olması bakımından Cevat Fehmi’nin oyunlarının önemi büyüktür. Batılı anlamdaki tiyatro tarihimizin, Cumhuriyet'in ilk yıllarından 1940’lara kadar uzanan dönemi, bir arayış ve deneme evresi olarak belirlenirken, geleneksel tiyatro ve Avrupa tiyatrosunun etkileri vurgulanmış, 1940-1950 dönemi yerli oyun eksikliği duyulan bir süreç olarak değerlendirilirken, bu arayışta Cevat Fehmi, hemen hepsi sahnelenen oyunlarıyla boşluğu önemli ölçüde dolduran isim olmuştur.

Geniş bir toplum panoraması niteliğinde olan oyunlarından hareketle, Cevat Fehmi Başkut’un çizdiği bu toplumsal portre aracılığıyla bazı sosyal problemleri sergileyip, denetlemek amacında olduğunu söylemek mümkündür. Oldukça ilgi çeken bu oyunlar aracılığıyla, İstanbul’un belli bir çevresinin günlük hayatını etkileyen sorunları yansıttığı gibi, eleştirel bir bakış açısı da getirmiştir. Cevat Fehmi’nin oyunlarında ele aldığı konu ve temalar; 1940-1970 yıllarını kapsayan 30 yıllık bir zaman diliminde geçerler. Bu süreç Cumhuriyet döneminin çok yoğun ve hızlı dönüşümlerini içerir: II. Dünya Savaşı’nın yansıyan sonuçları, tek partili sistemden çok partili hayata geçilmesi, teknoloji ve sanayide büyük hamlelerin yapılıp köyden kente göçün hızlandığı, bazı dış etkilerin sosyal bünyede ve yapıda kabuk değiştirmeye sebep olduğu bir geçiş dönemidir. Bütün bu sosyal etkilerin bir ölçüde yansıdığı bu oyunların hemen hepsinde, iyilik-kötülük, değişim, İstanbul’un yaşanmaz hâle gelmesi, çıkar duygusunun öne geçmesi, kuşaklar arası çatışma v.s. gibi temalar ağırlıklı olarak işlenmiştir.

Bu oyunlarda, geçmişe duyulan özlem ile yeniye karşı beslenen umut, duygusal boyutları ile verilmiştir. Toplumu etik açıdan eleştiren ve hemen bütün oyunlarında didaktik bir tavır takınan Cevat Fehmi Başkut, her şeyden önce iyi bir eğitimci olmak istemiş; kişileri, olayları, durumları ve çatışmaları ahlâk yönünden ele alıp işlemiştir. Yazar, oyunların hemen hepsinde, değişen toplumun kişisel çıkarlar üzerine kurulu ilişkilerini belirlerken oldukça karamsardır. Genellikle “mutsuz son”la biten eski-yeni karşılaştırması, geleneksel ile modernin çatışması oyunların kurgu ve akışını oluşturur. Bu yaklaşımlarda taraf olunan ve olumlanan tavır, eskinin geleneksel ve ahlakçı değerleridir. Böylece; toplumda yaşanan değişim süreci, eleştirel fakat karamsar bir bakışla değerlendirilmektedir.

Genel olarak bu oyunlarda sebep-sonuç ilişkisi ve etkileşiminden uzak bazı sosyal konular sergilenmiş ancak çözüm önerilerinden çok toplumsal değerlerin bozulması üzerinde durulmuş olduğu söylenebilir. Cevat Fehmi’nin 1940’larda yazdığı oyunlar ile 1960 sonrasında yazdıklarında gözlemlenen değişim ve gelişim çizgisi, toplumsal bilince paralellik gösterir. Nitekim tiyatroda eğitici, öğretici yönü ağır basan içerik ve yaklaşım biçimi 1970’lerden sonra giderek "politik mesaj verme" ve "siyasal bilinçlendirme" çizgisine kayacaktır.

Oyunların kurgusunda yüzeysel bir yaklaşım izleyen, kişileştirmede, duygulu ve komedi yüklü durumları yansıtırken benzer yöntemler ve belli kalıplar kullanan Cevat Fehmi; insan gerçeğine inmeden toplum meselelerine eğilmeyi, insanları eğitmek amacıyla didaktik olmayı tercih etmiş ve bu "halkçı" bakış açısıyla tiyatroda sesini kitlelere duyurarak bir dönemin sözcülüğünü yapmıştır. Tiyatro sahneleri yıllarca, bir dönemin anatomisini sergileyen Cevat Fehmi Başkut’un oyunları ile beslenmiş, yazarlığı; seyirci ile yakınlık kurma, geleneksel tiyatrodan yararlanma ve sahne tekniklerini kullanmada önemli bir yol gösterici olmuştur.