Madde Detay

İstanbul’da doğdu. Babası, muharrir ve muallim Ekrem Reşad Bey; annesi, Fatma Hanım’dır. İlkokulu babasının görevi gereği bulunduğu Konya’da Anadolu İntibah Mektebinde okudu. Yatılı olarak devam ettiği Bursa Erkek Lisesini bitirdikten sonra Darülfünun Tarih bölümünden mezun oldu (1927). Aynı yıl asistan olarak girdiği Tarih bölümünden üniversite reformu dolayısıyla hocası Ahmed Refik Altınay ile birlikte ayrıldı (1933) ve Kuleli Askerî Lisesinde tarih öğretmenliğine başladı. Geçimini öğretmenliğin yanı sıra genç yaşında başladığı yazarlık ve gazetecilikle sağladı. Öğretmenlikten emekli olduktan sonra da aynı üretkenlikle birçok dergi ve gazetede yazmayı, ansiklopedisi için çalışmayı sürdürdü. Cumhuriyet, Yeni Sabah, Milliyet, Hergün, Yeni Tanin, Tercüman, Hayat Tarih Mecmuası, Tarihten Sesler, Resimli Tarih Mecmuası, Tarih Dünyası, Hayat, Yeşilay, Büyük Doğu, Hafta, Türk Folklor Araştırmaları, İstanbul Enstitüsü Mecmuası, Türkiyemiz, T.T.O.K. Belleteni gibi dergi ve gazetelerde tarihî roman ve hikâyeleri, araştırma ve incelemeleri yayımlandı. Sonrasında istifa edeceği Basın Birliğinden başka hiçbir cemiyete girmeyen Koçu, İstanbul Enstitüsü ve Turing Kulübü Fahri Muhabir üyesiydi.

Çocukluk ve ilk gençlik dönemlerinde Konya ve Bursa’da geçirdiği yıllar haricinde daima İstanbul’da yaşadı. Seyahati çok seven yazar; Fransa, Belçika, Hollanda, Mısır ve Bulgaristan’a gitti; Türkiye'nin hemen her tarafını dolaştı. Ancak yaşamak için tercih ettiği yer, Kadıköy’dü. Ömrünün büyük bir kısmını geçirdiği Göztepe’deki aile köşkü, aile fertlerinin vefatından sonra satılsa da Koçu, semtten ayrılamayarak köşkün yakınlarındaki bir apartman dairesine taşındı. Kısa bir süre sonra buradan yine aynı muhitte başka bir apartman dairesine geçti ve ölene kadar orada yaşadı.

Basketbol, bezik, posta pulu, fotoğraf ve resme meraklıydı; kendisi de resim yapardı. Çeviri yapacak derecede iyi Fransızca bilirdi. Hiç evlenmedi. Ömrünün son yıllarında Mehmet adında bir Anadolulu çocuğu resmen evlat edindi ve onun iki kardeşini de yanına aldı. 6 Temmuz 1975’te vefat eden Koçu’nun cenazesi, 9 Temmuz 1975 tarihinde kaldırılarak Sahrayıcedit Mezarlığına defnedildi.

Reşad Ekrem Koçu; iyi eğitim almış bir tarihçi, neredeyse bütün ömrünü araştırma ve yazma ile geçirmiştir. Bununla birlikte akademik başlığıyla kategorize edilen çalışmaları, Osmanlı Muahedeleri ve Bostancıbaşı Defterleri (1814-15) ile İslâm Ansiklopedisi’nde yayımlanan birkaç maddeyle sınırlı kalmıştır. Koçu’yu “edip-tarihçi” olarak tanımlayan Semavi Eyice’ye göre bunun sebebi, Koçu’nun “edebiyatçı tarafı” ve akademik çalışmalardan ziyade tarihî kaynaklarda ve süreli yayınlarda kalmış bilgi, olay, hikâye ve yaşam pratiklerine duyduğu meraktır. Ayrıca “sağlam bir Osmanlı dönemi Türk tarihi formasyonu görmüş, tarihin bilinen tarafını iyice kavramış” olan Koçu, hocası Ahmed Refik’in etkisiyle “tarihi herkesin zevk alarak okuyacağı” bir hâle getirmeyi başarabilmiştir (Eyice). Yıllar boyunca büyük bir titizlikle sürdürdüğü taramalar neticesinde zengin bir arşiv oluşturmuş; birikimini farklı türdeki eserlerinde sergilemiştir. Böylece sahanın dışında olanların da anlayabileceği bir dil ve üslûpla Yeniçeriler, Osmanlı Padişahları gibi tarihî araştırmalar; Türk Giyim Kuşam ve Süslenme Sözlüğü gibi ansiklopedik eserler hazırlamış; süreli yayınlarda tarihe ve kültür hayatımıza dair yazıları yayımlamıştır.

Yazılarını da içine alan eksiksiz bir bibliyografyası henüz hazırlanamamış olan Koçu’nun kalem ürünlerinin içinde Fransızcadan çevriler, Acı Su adlı bir şiir kitabı ile sadeleştirip kısaltarak yeni harflere aktardığı Aşçı Dede'nin Hatıraları ve Vehbî'nin Surnâme’si gibi eserler de bulunmaktadır. Ancak devrinde Koçu’yu geniş kitlelere tanıtan eğitim ve birikimini bir kurguda topladığı Esircibaşı, Forsa Halil gibi tarihî roman ve hikâyeleri ile Patrona Halil, Kabakçı Mustafa gibi tarihî şahsiyetlerin romanlaştırılmış biyografileridir. Bunlar, gerek dil ve kurgu gerekse gerçeklerle ilişkileri bakımından özgün nitelikler barındırırlar.

Basılı eserleri dahi nitelik ve nicelik bakımından zengin bir külliyat oluşturan Koçu’nun süreli yayınlarda kalmış yazıları da dâhil olmak üzere bütün kalem ürünlerinde kendine ait özel dil ve üslup söz konusudur. Yazılarda merkezi İstanbul’un oluşturduğunu söylemek mümkündür. Çocukluk ve ilk gençlik dönemlerinde Konya ve Bursa’da kaldığı yıllar hariç bütün ömrünü İstanbul’da geçiren Koçu, şehri büyük bir hayranlıkla sevmektedir. Onun, İstanbul’un farklı yönlerini ve neredeyse bütün özellikleri tanımasında ise Ahmed Rasim’in payı büyüktür: “Reşad Ekrem, onun, İstanbul’un Osmanlı Devleti’nin son yıllarındaki hayatını anlatan ve bu şehre olan sevgisini aynen almış, bunu Ahmed Refik’ten kendisine geçen edebî tarihçilik ile zenginleştirerek, İstanbul’un ‘nev-i şahsına mahsus’ bir tarihçisi olmuş” ve “bu şehre olan sevgisini, onu her şeyi ile ölümsüzlüğe kavuşturmak isteği, 1944’te İstanbul Ansiklopedisi’ni fasiküller hâlinde yayımlamak ile göster[miştir]” (Eyice).

Madde yazarları arasında Sermet Muhtar Alus, Nihad Sami Banarlı, Ekrem Hakkı Ayverdi, Semavi Eyice, Süheyl Ünver, Kevork Pamukçiyan, Mahmut Yesari gibi meşhur ve yetkin imzaların yer aldığı; başta Sabiha Bozcalı olmak üzere çeşitli çizerler tarafından resimlendirilen ansiklopedinin ilk fasikülü, Cemal Çaltı isimli bir tüccarın maddî desteği ile 1944’te yayımlanır. Ansiklopedi, bilhassa akşamüstleri devrin tarih, edebiyat ve eski eserlere meraklı aydınlarının toplandığı Babıâli’deki bir büroda hazırlanmaktadır. Zaman zaman yaşanan gecikmelerle aksayan yayım süreci, 4. cildin ortalarında tamamen durur. Bu, Koçu’nun ilk girişimidir ve sadece 34 fasikül yayımlanabilmiştir. Yayım süreci, 1958’de başka bir iş adamı olan Mehmed Ali Akbay’ın desteği ile yeniden başlar. Büro, Sirkeci’ye taşınmıştır. Başlarda düzenli ilerleyen yayım, Koçu ile Akbay’ın yollarının ayrılması üzerine yavaşlar. İkinci büroyu da kapatıp ilgili bütün evrakı evine taşıyan Koçu, zaman zaman ümitsizliğe düşmekle birlikte vefatına kadar çalışmaya devam eder. Bu süreçte ancak 173 fasikül yayımlanabilmiş, 10. ciltte yayımı iyice ağırlaşan ansiklopedi 11. cildin sonlarında, G harfinin ortalarında kalmıştır.

İstanbul Ansiklopedisi, “İstanbul Ansiklopedisi benim için her şeydir; artık yaşamamın tek mânâsı, ömrümün mahsulü olan bu şehir kütüğü, ve onun tamamlandığını görmektir.” (akt. Ergün 2010: 3) diyen Koçu’nun en büyük eseridir. Tasarı hâli dahi Koçu’nun tarih, kültür ve sanat meselelerine vukufunu ortaya koyarken Koçu’nun bir kuruluşun yapabileceği bir işe tek başına kalkışması, İstanbul’a duyduğu tutku derecesindeki hayranlığın ve eserine olan inancının ifadesi olarak okunabilir. Ansiklopedinin her tarafında Koçu’nun izlerini görmek mümkündür. Maddelerin çoğunu kendi adı yahut Ahmet Bülent Koçu takma adıyla yazan Koçu, başkalarının yazdıklarına da serbest bir şekilde müdahale etmektedir. Aynı şekilde ansiklopedinin ayrıcalıklı taraflarından biri olan resimlerin de bir kısmını kendi çizen Koçu, diğerlerinin çizdiklerini ise teklifleri, detaylı anlatımları yahut taslakları ile biçimlendirmektedir. Fasikül kapaklarında maddesi yazılmış olanlarının vefat tarihlerinin yahut önceki sayının düzeltmelerini yayımlayan Koçu, bilgilerin ait oldukları yerlere nasıl eklenmesi gerektiğini dahi okura anlatır.

Fasikül kapaklarından yola çıkarak ansiklopedinin yayım serüvenini yazan Mehmet Ergün’e göre “matbaalar, baskı tarihleri ve bağlı olarak da aksamalar/ teklemeler, yazı/yayın dünyasında olup bitenlere ilişkin haberler, alınan ilânlar ve dolayısıyla da bu yolla İstanbul Ansiklopedisi’ne destek veren kurum, kuruluş ve kişiler[in]” öğrenilebildiği kapaklar, aynı zamanda bir iletişim kanalıdır (2010: 12). Koçu, kapaklar vasıtasıyla geciken bir fasikül için meraklanıp onu ziyaret eden okurlara teşekkür eder, dedikodulardan dert yanar, önceki fasiküllerdeki hataları veya eksik kalanları haber verir. Koçu’nun yardım çağrıları da yine kapaklarda dile gelir. Bazen örnek fişler yayımlayarak okurlarından çevrelerinde bulunan eski yapılar yahut tanıdıkları önemli şahsiyetlerle ilgili bilgi isteyen Koçu, abonelik için de sık sık ricada bulunur, ansiklopediye maddî yardımda bulunanların “hâl tercümelerini” ansiklopedide yayımlayacağını dahi vadeder. Ayrıca valilere, bakanlara, belediye başkanlarına yaptığı ve çoğu karşılıksız kalan müracaatlar ile Millî Eğitim Bakanı veya İş Bankası gibi ansiklopediye destek veren kurum veya kuruluşları da buradan bildirir.

Bir zaman sonra insanları dahi ansiklopedisine karşı takındıkları tavra göre iyi veya kötü olarak ayırmaya başlayan Koçu’nun “A’dan Z’ye kadar hazır” olduğunu söylediği ansiklopedi, maddî imkânsızlıklar yüzünden tamamlanamamıştır. İhtiyacı olan desteği bulabilmek için aklına gelen bütün kapıları çalan ancak umduğunu bulamayan Koçu, bu durumdan öylesine şikâyetçidir ki zaman zaman “bütün hayatımı verdiğim” dediği "canından çok sevdiği, her fırsatta iftiharla gösterdiği arşivini” yakacağını, söyler (akt. Yücel 1975: 34). Koçu, arşivi yakmaz; ama bu, onun acısını gösteren bir isyan olarak kayıtlara geçer.

Bugün ilgililerin başvuru kaynaklarından biri olan İstanbul Ansiklopedisi’nin elde kalan fasikülleri ve Koçu’nun yıllar boyunca büyük bir emekle oluşturduğu zengin arşivi, uzun yıllar boyunca el değiştirdikten veya depolarda kaldıktan sonra 2018’de Kadir Has Üniversitesi tarafından satın alınmıştır.