Madde Detay

Behiştî’nin asıl adı Ramazan’dır. Abdulmuhsin adında bir zatın oğludur. Kaynaklar, Behiştî’yi kendisinden önce yaşamış olan Karıştıranlı Süleyman Beyoğlu Sinan Behiştî ile karıştırmamak için, “Vizeli Behiştî”, “Behiştî-i Sânî”, “Vâiz Behiştî”, “Behiştî Ramazan bin Abdulmuhsin”, “Ramazan bin Abdulmuhsin er-Rûmî” ve “Mevlana Behiştî”, gibi adlarla anmışlardır. Şâire Behiştî mahlasını kendisinin de takdir ettiği bir kişi vermiştir.

Behiştî, Vize’de dünyaya gelmiştir. İlköğrenimini nerede ve ne zaman yaptığını bilemediğimiz Behiştî, İstanbul’a gelerek medrese öğrenimine başlamış, Merhabâ Efendi'den ders almıştır. İlim yolunu tamamlayıp, diğer ilimler ve Arapça’da başarı gösterdikten sonra Muhaşşi Sa‘dî Efendi'ye danişmend olmuştur. Sa‘dî Efendi'nin vefatı üzerine Behiştî, devrinin meşhur mutasavvıfı Merkez Efendi'ye intisâb ederek, tasavvuf yoluna girmiş, ondan ders alarak seyr ü sülûkını tamamlayıp hilâfet almıştır. Çorlu’ya da onun halifesi olarak gitmiştir. Orada imamlık, vaizlik yapan Behiştî, evinin etrafına yaptırdığı odalarda talebe yetiştirmiş ve halkı irşad etmiştir. Hayatı boyunca aynı görevle Çorlu’da yerleşik kalan Behiştî 979/1571-72’de burada ölmüş ve evinin bulunduğu kendi zaviyesine defnedilmiştir.

Behiştî, tasavvufa meyletmeden önce çağdaşı ilim adamlarının takdirini kazanmış bir âlim, tasavvufa intisabdan sonra da ârif, kâmil, çevresi üzerinde etkili bir mürşid ve vaizdir. Tasavvuf neşvesinden gelen rint-meşrep bir kişiliğe sahiptir. Tespitlerimize göre irili ufaklı 12 eser vermiştir. Eserleri, Divan, Heşt Behişt, Cemşâh u Alemşâh, Şerh-i Manzûme-i Muammâ, Şehrengiz, Mevlid, Hâşiyetü’l-Hâşiye alâ Şerhi Akâidi’n-Nesefiyye li’l-Hayâlî ve Aşeretü'l-Kâmile, Ta’lîkât ‘Alâ Şerhi’l-Miftâh, Ta‘lîkât ‘ala’l-Câmî, Hindî’nin Kafiye Şerhine Ta‘lîka, Hâşiye Âdâb-ı Mes’ûdî, Tefsîru Âyeti “yevme ye’ti ba‘u âyâti rabbike” (En‘âm, 6/158)’dir. İlmî eserlerinden özellikle Hayâlî Hâşiyesi büyük takdir görmüştür. Edebî eserlerinden Cemşâh u Aleşmâh Mesnevisi kaynaklarca orijinal bulunmuştur. Eser, âşıkâne ve macera türünde bir mesnevidir. 2500 civarında beyitten müteşekkildir. Heşt Behişt mesnevisi dinî içerikli nasihatname türü bir eserdir. Emine Yeniterzi (2001) tarafından yayınlanmıştır. 1124 beyitten oluşmuştur. İki divan nüshasına ilaveten 1500 civarında mecmua taranarak tespit edilen şiirlerden oluşan Divanında kasîde, terkîb bend, murabba, tahmis, muhammes, gazel, nazm ve kıt‘a nazım şekilleri ile matla, müfred ve tarih mısraından oluşan toplam 668 manzume bulunmaktadır. Divan Yaşar Aydemir (2000) tarafından neşredilmiştir. 

Behiştî, şiirlerinde oldukça sade bir dil kullanmış, mahallî unsurlara yer vermiş, atasözü ve deyimlere yoğun olarak başvurmuş, halk söyleyişlerini ustalıkla şiire taşımıştır. Şiir tekniğine sahip usta bir şairdir. Vezin ve kafiye kullanımında sıkıntı çekmez. Heşt Behişt mesnevisi dinî içerikli nasihatname türünde bir eser olmasına rağmen eserde kuru, didaktik bir anlatım yerine samimi ve şairane bir üslup dikkati çeker. Divanın muhtevasında rintlik, Rumeli şâirlerine has özelliklerden istiğna, laubalilik, âşık-sevgili ilişkisinde rahatlık, mahallî unsurların şiire taşınması belirgindir. Gazellerin makta beytinde şiir-şâir hakkındaki görüşlerini biraz da medhiye havası içerisinde vermiştir. Şiirde selefin yolunda olmaya, çekiciliğe, incelik ve akıcılığa, yakıcılık ve coşkuya, manaya, orijinal manalar bulmaya, mananın renkliliği, dakik ve inceliğine, söylenmemiş nüktelere, yeniliğe, yumuşaklığa özen göstermiştir. Şiirleri ve şâirliği için bir takım teşbih ve mecazlara yer veren şâir, zaman zaman kendisini başka şâirlerle de kıyaslamıştır. Bunlar içerisinde en çok adı geçen Hâfız-ı Şîrâzî’ye, aynı zamanda büyük hürmet de gösterir. Türk şairlerden Ahmed Paşa, Necâtî, Hayretî, Usûlî, İshak Çelebi, Hayâlî Bey, Fuzûlî, Fevrî ve Cafer Çelebiyi okuyup etkilenmiştir. Fevrî, Cafer Çelebi ve Amrî’nin şiirlerine tahmis yazmıştır. Gazâlî, Halîlî, Ulvî, Ahdî, Refî Leng, Su‘ûdî gibi şâirleri de etkilemiştir.

Aksoy, Ömer Asım (1984). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü. Ankara: TDK Yay.

Aksoy, Ömer Asım vd. (hzl.) (1996). Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler.  Ankara: TDK Yay.

Akyüz, Kenan (hzl.) (1990). Fuzûlî Divanı. Ankara: Akçağ Yay.

Ateş, Ahmed (1968). İstanbul Kütüphanelerinde Farsça Mazmun Eserler. İstanbul.

Aydemir, Yaşar (hzl.) (2007). Behiştî Dîvânı. Ankara: MEB Yay.

Behiştî. Cemşâh u Alemşâh. Bursa Genel Kitaplığı, nr.2127.

Behiştî. Heşt Behişt. Millet Ktp., AE Mnz 861.

Behiştî. Mevlid. İstanbul Üniversitesi Türkçe Yazmalar, nr.7398.

Behiştî. Şehrengîz. Milli Kütüphane, Yazma A. 827/1.

Çalıkoğlu, M. Asım (1961). Sünbül Efendi ve Merkez Efendi. İstanbul.

Çavuşoğlu, Mehmed (1971). Necâtî Bey Divanı’nın Tahlili. İstanbul.

Çavuşoğlu, Mehmet ve M. Ali Tanyeri(hzl.) (1981). Hayretî Dîvan Tenkidli Basım. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.

Çavuşoğlu, Mehmet ve M. Ali Tanyeri (hzl.) (1990). Üsküplü İshak Çelebi. Dîvan Tenkidli Basım. İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi Yay.

Dindar, Muharrem (1999). Bihiştî Ramazan Efendi, Cemşâh u Alemşâh. Yüksek Lisans Tezi. Bursa: Uludağ Üniversitesi.

Gökyay, Orhan Şaik (hzl.) (1996). Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Topkapı Sarayı Bağdat 304 Yazmasının Transkripsiyon-Dizini. İstanbul: YKY.

Güzel, Ragıp (ty.). Merkez Efendi Külliyatı. Yy.

İpek, Aygül (1971). Behiştî, Mevlid, Metin-Transkripsiyon ve İndeks. Mezuniyet Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.

İpekten, Halûk, Mustafa İsen, Recep Toparlı, Naci Okçu ve Turgut Karabey (1988). Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Ankara: KTB Yay. 

İpekten, Haluk (1997). Eski Türk Edebiyatında Nazım Şekilleri ve Aruz. İstanbul: Dergah Yay.

İsen, Mustafa (hzl.) (1994). Gelibolulu Âlî, Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı. Ankara: AKM Yay.

İstanbul Kütüphaneleri Türkçe Yazma Divanlar Kataloğu (1943). İstanbul.

Kılıç, Filiz (hzl.) (2010). Âşık Çelebi, Meşâirü’ş-Şu‘arâ İnceleme-Metin. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yay.

Kutluk, İbrahim (hzl.) (1998). Kınalızâde Hasan Çelebi, Tezkiretü’ş-Şu‘arâ. Ankara: TTK Yay.

Koçu, Reşad Ekrem (1967). Türk Giyim, Kuşam ve Süslenme Sözlüğü. Ankara: Sümerbank Yay.

Kurnaz, Cemâl (1996). Hayâlî Bey Divanı’nın Tahlîli. İstanbul: MEB Yay.

Kurnaz, Cemâl ve Mustafa Tatcı (hzl.) (2001). Mehmet Nâil Tuman, Tuhfe-i Nâilî-Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri. Ankara: Bizim Büro Yay.

Küçük, Sabahattin (1988). Bâkî Dîvânından Seçmeler. Ankara: KB Yay.

Küçük, Sabahattin (hzl.) (1994). Bâkî Dîvânı Tenkitli Basım. Ankara: TDK Yay.

Levend, Agah Sırrı (1958). Türk Edebiyatında Şehrengizler ve Şehrengizlerde İstanbul. İstanbul: İstanbul Enstitüsü Yay.

Müstakimzâde Süleyman Sadeddin. Mecelletü’n- Nisâb (Arapça). Süleymaniye Ktp., Halet Efendi 628.

Pekolcay, Necla (hzl.) (1980). Süleyman Çelebi, Mevlid. İstanbul: Dergah Yay.

Tarlan, Ali Nihat (hzl.) (1992). Hayâlî Dîvânı. Ankara: Akçağ Yay.

Tarlan, Ali Nihat (hzl.) (1992). Necâtî Beg Divanı. Ankara: Akçağ Yay.

Tekin, Gönül (1993). “Cemşâh u Alemşâh: A Mesnevî of The Sixteenth Century”. Ed. Halil İnalcık ve Cemal Kafadar. Süleyman The Second And His Time. İstanbul.

Tolasa, Harun (1982). “Divan Şâirlerinin Kendi Şiirleri Üzerine Düşünce ve Değerlendirmeleri”. Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 1.

Tolasa, Harun (1983). Sehî, Latîfî, Âşık Çelebi Tezkirelerine Göre 16. yy.da Edebiyat Araştırma ve Eleştirisi I. İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.

Uzun, Mustafa (1992). “Behiştî”. İslam Ansiklopedisi. C. VI. İstanbul: TDV Yay.

Yazıcı, Tahsin (1988). “Merkez Efendi”. İslam Ansiklopedisi. İstanbul: MEB Yay.

Yeniterzi, Emine (hzl.)(2001). Behiştî’nin Heşt Behişt Mesnevîsi. İstanbul: Kitabevi Yay.

Divan’ından

Müşg-bûluk saçına kalmışdur

Fitnelük beñlerine kalmışdur

 

Tîg-i gamzeñ elinden a zâlim

Ne girîbân ne sîne kalmışdur

 

Kullaruñ içre nâ-murâd hemân

Begüm ancak kemîne kalmışdur

 

Rahm ider yok baña benüm hâlüm

Erhamü’r-râhimîne kalmışdur

 

Gitdi dil ey Behiştî yâre revân

Bilmezem cân nesine kalmışdur (161. Gazel)

***

Bezme gel bu gice ey ‘âlem-i hüsnüñ mâhı

Yohsa yerden göge dek incinirüz vallâhi

 

‘Işk-ı Tebrîz vücûdumda komaz ‘akla karâr

Şeh Süleymân çıkarur tut ki vatandan şâhı

 

Bir içim suyın içen Hızrveş ölmez ebedî

Ne güzel nesne olur gabgab-ı yârüñ çâhı

 

Nereye basdugını bilmez olur zevkınden

Her kimüñ meykede semtine düşerse râhı

 

Dâglar urdı Behiştî felegüñ sînesine

Rûm abdâlı olupdur meger anuñ âhı (538. Gazel)

***

Mübtelâ-yı derd ü gam bulsam melâlüm söylerem

Ehl-i hâle râst gelsem hasb-i hâlüm söylerem

 

Kanda bir dîvâne bulsam eylerem ‘arz-ı cünûn

Hem-demüm ehl-i kemâl olsa kemâlüm söylerem

 

Ger şikâr ahvâlin añsa cem‘ olup sayyâdlar

Sayda kâbil olmayan vahşî gazâlum söylerem

 

İtmesün mi ol güneş benden felekde ‘âr kim

Buldugum yerde hemân başlar zevâlüm söylerem

 

Ey Behiştî hisse-dâr olsun diyü erbâb-ı ‘ışk

Kıssa-hân olup rakîb ile kıtâlum söylerem (342. Gazel)

***

Sîne kûhsâr-ı mahabbet âteşîn-gül tâze dâg

Oldı ben Mecnûn’a ey Leylâ-sıfat tag üsti bâg

 

Ben gedânuñ sînesinde neyler ol zerrîn kabâ

Degme abdâla müyesser mi olur zerrîn çerâg

 

Gonca gibi bâdeden pîrâhenüñ men‘ eyle kim

Bûy-ı cismüñ olmasun gül gibi ‘ıtr her dimâg

 

Mâr-ı nefsi öldürürseñ ger ‘asâ-yı ‘ışk ile

Hâtıruñ vîrânesinde gizlidür genc-i ferâg

 

Ey Behiştî dûd-ı âhumdan çemenzâr-ı felek

Bir ‘aceb gülşendür ammâ bülbüli bir kara zâg (242. Gazel)

(Aydemir, Yaşar (hzl.) (2007). Behiştî Dîvânı. Ankara: MEB Yay.)

 

Heşt Behişt’ten

Behişt-i Düvüm

İden peydâ vücûd-ı kâ’inâtı

Kılan ecsâda mahbes şeş cihâtı

 

Zemîn üstinde insânı yaratdı

Kimin bînâ kimin kûr u ker itdi

 

Koyup tab‘-ı beşerde ihtilâfât

Havâle itdi aña niçe âfât

 

Fetîl-i şem‘a beñzer rişte-i cân

Anı uyarmaz illâ nûr-ı îmân

 

Hevâdandur sakın anuñ fesâdı

Hevâ olmışdur anuñ tünd-bâdı

 

İdenler eylük eylük bulı gelmiş

Cezâ ihsâna ihsân olı gelmiş

 

Murâd elden sehâyıla ‘atâdur

Sanur nâ-dân anı halka cefâdur

 

Ayaklardan dahı ey tâlib-i sûd

Cihâd u hacca varmak oldı maksûd

 

Hakîkatde budur sözüñ me’âli

Saña zînetdür a‘zâñuñ kemâli

 

Sebebdür çeşm ü ebrû gûş u bînî

Güzel göstermege sâhiblerini

 

Birisi eksük oldukda ne minnet

Zuhûr eyler vecâhetde rekâket

 

İki nesne kamudan mu‘teberdür

Kulak tut bu haber sâdık haberdür

 

İkisi dahı ammâ ma‘nevîdür

Biri göñül biri ‘akl-ı kavîdür

 

Saña sanma ki ‘akl ikrâr olupdur

Başuñda tâc-ı cevherdâr olupdur

 

Göñül gerçi degüldür sîm ü zerden

Gögüs levhidür ol saña güherden

 

Bir eser kanda kim baksañ muhakkak

İhâtâ eylemişdür ni‘met-i Hak

 

Garîk-i ni‘metisin fi’l-hakîka

Yüri şükrinde fevt itme dakîka

 

Edeb terk itmeyendür aña şâkir

Olur merdûd edebsüz olsa zâkir

 

Edeb üzre olan fânî cihânda

Muzaffer oldı hem bunda hem anda

(Yeniterzi, Emine (hzl.)  (2001). Behiştî’nin Heşt Behişt Mesnevîsi. İstanbul: Kitabevi. 289-307.)