Madde Detay

Kuzey Kırım’daki Tavria vilayetinin Karasubazar kasabasının Argın köyünde dünyaya geldi. İlköğrenimini Karasubazar’da tamamladı. Eğitimine Akmescit’teki Rüştiye Mektebi’ne devam etti. 1909 yılında okulu başarıyla bitirdi ve Karasubazar’da kurulan Cemiyet-i Hayriye tarafından İstanbul’daki Galatasaray Mekteb-i Sultani’sine yerleştirilerek eğitimini parasız yatılı olarak sürdürdü. 8 Aralık 1915’te okulundan başarıyla mezun oldu. Slav dillerini öğrenmek amacıyla Odesa Yüksek Okulu’na girdi. 1916’da Macaristan’a gönderildi, girdiği imtihanı kazanarak Budapeşte’deki Pazmoniy Peter Tudomany Egyetem Üniversitesinin Doğu Dilleri Fakültesine başladı. Üniversite yıllarında Prof. Gyula Nemeth’in öğrencisi Rasony ile birlikte okudu. Mekteb-i Sultani yıllarında başladığı şiir ve öykü yazma çalışmalarına devam etti, sanat faaliyetlerine katıldı. Baron Eotvos Yozsef Collej’inde yabancı öğrencilere yönelik dersler ve seminerler verdi. Üniversite öğrenimini 1919’da birincilikle bitiren Çobanzade, altın madalya ile ödüllendirildi. Codex Cumanicus ile ilgili olarak hazırladığı tezle “Türk Filolojisi ve Felsefe İlimleri Doktoru” unvanını almaya hak kazandı.

1919-1920 yıllarında İsviçre’deki üniversitelerde ders verdi. Lozan Üniversitesindeki hocalığı yıllarında bu üniversiteden de felsefe ilimleri doktoru ve profesörlük unvanlarını aldı (Acar, 2001: 38-43).

Bekir Sıdkı Çobanzade, Temmuz 1920’de Türkiye’ye geldi. Kısa bir süre burada kaldıktan sonra 8 Eylül 1920’de Kırım’a döndü. 1921-1922 yılları arasındaki süreçte Tıtayköy Pedagoji Teknikumu (Tutayköy Eğitim Teknik Okulu)’nda Tatar Dili ve Edebiyatı dersi verdi, birçok öğrenci yetiştirdi. İlmî çalışmalarına da devem eden Çobanzade, aynı zamanda Kırım-Türk Millî Fırkası’nda danışmanlık yaptı. Halk Maarif Komiserliği (Millî Eğitim Bakanlığı) Tatar Okulları Yüksek Kurulu’nda şube müdürü olarak görev yaptı. 1921-1924 yılları arasında Kırım Hükümeti Riyaset Üyesi olarak çalıştı.

İlk evliliğini Kırımlı Ali Bulgakov’un Dilara adlı kızı ile yaptı. 1926 yılında Bakü’de Dilara Hanım’dan ayrılan Türkolog, 1930’da Kazanlı bir şarkıcı olan Rukiye Hanım ile evlendi. Rukiye Hanım daha sonraki dönemde “halk düşmanının karısı” suçlaması üzerine hapsedildi ve ancak 1955 yılında Bakü’ye dönebildi.

Bekir Sıdkı, 1924-1937 yılları arasında Azerbaycan (Bakü Devlet) Üniversitesi Şark Fakültesi Dekanlığı ve Azerbaycan Dili ve Edebiyatı Kürsüsü Müdürlüğü ve profesörlüğü yaptı. Aynı zamanda Taşkent, Leningrad, Kazan ve Moskova üniversitelerinde dersler verdi. 1925’te “Azerbaycan İlmî Devlet Tedkikat Esnstitüsü”nün ilmî konseyi genel sekreteri olan Çobanzade, 1929’da Türkoloji bölümünün tarih dilciliği komisyonunun başkanlığını yaptı. 1926’da Bakü’de düzenlenen “Milletlerarası Bakü Türkoloji Kongresi”ne “Türk-Tatar Dillerinin Karşılıklı İlişkileri” ve “Türk-Tatar Dillerinde İlmî Terminolojiyi Düzenlemenin Prensipleri” adlı iki bildiri ile katıldı. “Yeni Türk Alfabesi Birleşik Merkez Komitesi”nin başkanlığını yaptı. 1927’de Kırım İmla Konferansına, 1928’de Bakü İmla Konferansına katılan Çobanzade, aynı zamanda Özbekistan Orta Asya Devlet Üniversitesinde yeni alfabe hakkında dersler verdi (Acar, 2001: 44-48).

Bekir Sıdkı Çobanzade, 1930-1934 yılları arasında Fergana Pedagoji Enstitüsü Özbek Dili ve Edebiyatı Kürsüsü Başkanlığı görevini yürüttü. 1934’te Kırım Akmescit Pedagoji Enstitüsünde Yabancı Edebiyatlar dersi verdi. 1935 yılında yaptığı araştırmaların karşılığı olarak şaire “Paris Dil Bilimi Cemiyeti” tarafından “Yabancı Ülkeler Fahri Üyelik Paresi” verildi.

1930 yılından itibaren çeşitli dergi ve gazetelerde Bekir Sıdkı Çobanzade’yi yeren, ona cephe alan yazılar yayımlandı. “Burjuva milliyetçisi, Turancı, Pantürkist, yerli muhacir” vb. adlarla hedef tahtası haline getirilen Çobanzade, Sovyet yönetiminin gözünden düşmeye başladı. Unvanları geri istendi, resmî görevlerden uzaklaştırıldı (Acar, 2001: 51). Şiirlerinin Emel dergisinde yayımlanmasıyla ortalık karıştı, suçlamalar arttı ve şair 1934 yılında takip altına alındı (Altın, 2018: 25).

7 Şubat-25 Ağustos 1937 tarihleri arasında elli yedi defa sorgulanan Çobanzade, 12 Ekim 1937’de sürgün kamplarına gönderildi, 13 Ekim 1937’de kurşuna dizilerek öldürüldü (Buran, 2010: 509-510).

1910’da İstanbul’da Kırımlı öğrencilerin kurduğu Yaş Tatar Yazgıçları Cıyını (Genç Tatar Yazarları Grubu) içinde yer alan Bekir Sıdkı Çobanzade’nin edebiyata ve şiire merakı burada başladı. İlk eserini 1911 yılında yayımlayan Çobanzade, şiirlerinde Macar şair Petöf, Hasan Sabri Ayvazov, İsmail Gaspıralı, Tevfik Fikret, Ziya Gökalp, Yusuf Akçura’dan etkilendi (Acar, 2001: 39-42). Küçük yaşta şiir denemeleri yazan sanatçının şiirlerinin özünü yoksulluk içinde olan, boyunduruk altında yaşayan Tatarların türkü ve şarkıları oluşturdu (Altın, 2018: 27). Şiirlerini milletinin sıkıntılarına çözüm aramak ve millî kimliğin oluşturulmasını sağlamak amacıyla kaleme aldı. “Sanat toplum içidir.” düşüncesiyle yazdığı şiirlerinde vatan, ölüm Türklüğün Birinci Dünya Savaşı yıllarındaki durumu, Türkçülük akımına ait meseleler, tarihî olaylar ile vatan ve ölüm temalarını işledi. Şiir yazarken halk edebiyatı unsurlarına da kullanan Çobanzade’nin şiirleri Kaval Sesleri, Boran, Bir Saray Kuracakman, Bulutlar ve Gök Kitap adlı şiir kitaplarında yayımladı (Altın, 2018: III, 28, 51-64).

Bekir Sıdkı Çobanzade makale ve şiirlerinde Çobanzad Bekir, Çobanoğlu Bekir Bavbek, Bekir Cavbek, Kırımlı Çobanoğlu Bekir Sıdkı adlarını kullandı. Emel, Turan, İlk Adım, Yeni Çolpan, İleri, Kırım Okuv İşleri, Maarif İşleri, Kırım Mecmuası dergilerinde makalelerini, Hirlop gazetesinde ise siyasi içerikli yazılarını yayımladı (Acar, 2011: 37- 44).

Asıl çalışmalarını Türk dili ve Türk dilinin lehçe ve şiveleri üzerine yapan Bekir Sıdkı Çobanzade, Türk dilinin lehçe ve şivelerinin ses, yapı, cümle, sözlük ve sözcük bilgisi ile ilgili makaleler yazıp eserler yayımladı. Ömrünü Türklük bilimi çalışmalarına adayan Türkolog, kısa ömrüne pek çok kitap sığdırdı.

Kırımlı Türkolog Çobanzade’nin Türk dili üzerine yazdığı makale ve eserlerin sayısı yüz ellinin üzerindedir (Aliekberof, Tağıyev, 1983: 458). Çobanzade eserlerinin sayısı ve mahiyeti ile ilgili olarak: “Bilimsel faaliyetim döneminde benim yüz elliyi aşkın bilimsel çalışmam olmuştur. Onlardan en az yüz adedi Azerbaycan dili ve edebiyatının bilimsel temele oturtulduğu Azerbaycan Türkçesinde ilk denemelerdir.” ifadelerini kullanmıştır (Aşnin, Alpatov, Nasilov, 2016: 90).

Türk Tatar Lisaniyatına Medhâl (1924) adlı eserinde dillerin tasnifi, dilin kökeni, ortaya çıkış şekli ve ömrü ile ilgili konular üzerinde durdu, Kırım Tatar İlm-i Sarfı (1925) eserini tasvirî, mukayeseli, tarihî olmak üzere üç bölüme ayırdı; fonetik, morfoloji, sentaks, semantik, leksikoloji ve etimoloji gibi dilbilimin ana dallarından bahsederer elde ettiği sonuçları yazdı Çobanzade, Türk Dili ve Edebiyatının Tedris Usûlü (1926)’nde Türk dilinin dil bilgisi konularının öğretilmesi hususunu ele aldı. Kumuk dilinin genel özelliklerini, diğer şivelerdeki yerini Kumuk Dilinin Başka Türk-Tatar Dilleri Arasındaki Vaziyeti (1926) adlı eserinde anlattı.

Kumuk Dili ve Edebiyatı Tedkikleri (1926) eserinde Kumuk dili ve edebiyatını anlatan Çobanzade, Türk Tatar Diyalektolojisi (1927)’nde Türk lehçelerinin tarihçesi, lehçeler arasındaki ilişki hakkında bilgiler verdi. Çobanzade, Son Devir Kırım-Tatar Edebiyatı Tenkit Tecrübeleri (1928) adlı eserinde Kırım-Tatar edebiyatının 1922- 1927 arasındaki devresini ele aldı. Bu eser Çobanzade’nin 1928 yılında verdiği Kırım- Tatar Edebiyatının Son Devri dersinin notlarının kitaplaştırılmasıyla ortaya çıkmıştır. (Tiryaki, 2012: 10-11). Çobanzade Son Devir Kırım -Tatar Edebiyatı Tenkit Tecrübeleri (1928)’nde Kırım-Tatar edebiyatına ve edebî tarihine yönelik bakış açısını anlattı, Rusya’nın Kırım’ı işgalinden sonra yazılar yayımlayan Kırımlı şair ve yazarların eserlerini eleştirdi. Türk Grameri (1929) adlı eserinde Azeri lehçesinin özelliklerini anlattı. Çobanzade’nin Türk dilinin başlangıç aşaması, fonetiği, söz dizimi konularında yazılmış çeşitli makalelerinin bir araya getirilmesinden oluşan eseri de Türk Dili ( ) adını taşımaktadır (Altın, 2018: 30-32).

Yazar, Azeri Edebiyatının Yeni Devri (1930) eserinde Azeri edebiyatı hakkındaki değerlendirmelerini bir araya getirdi. Özbek Türkçesiyle yazdığı Til ve İmla Metodikası Meseleleri (1932)’ni imla ve gramer ile ilgili konular hakkındaki soru ve sorunlara yer verdi, yapılması gerekenlere dikkat çekti (Tiryaki, 2012: 10-11). Hatayi’nin Dili ve Yaratıcılığı Hakkında (1933) adlı eserinde Safevî hanedanlığının anadilinin Azerbaycan Türkçesi olduğunun altını çizdi (Altın, 2018: 32).

Bekir Sıdkı Çobanzade bilimsel çalışmalarının yanı sıra hikâyeler de yazdı. Sanatçının din, tarih, aşk, yoksulluk, yurt sevgisi, ahlaki yozlaşma konularında kaleme aldığı hikâyelerinin büyük çoğunluğu Emel dergisinde yayımlandı. Eki Derviş, Boşveren Celil, Harmanda Bir Şair, On Dört Yaşımda, Hayırlı Yolculuklar, Birkaç Suçum, Men Börü; Çobanzade’nin yazdığı hikâyelerdir (Altın, 2018: 49-50).

1927 yılına kadar yazdığı eserlerde Türkiye Türkçesini kullanan filolog sonraki dönemde Azeri ve Özbek Türkçeleri ile yazmaya başladı. Yazdığı eserlerde konunun anlaşılmasını ön plana aldığı için oldukça sade bir üslup kullandı. Doğrudan okuyucuya seslenen, onunla konuşan bir üslup tercih etti. Türk, Arap, Rus ve Batı gramerlerine ait terimlere yer verdi (Acar, 2001: 406-407).

Türk dünyasında kullanılacak olan ortak bir alfabenin, kelime ve terim sözlüğünün hazırlanması gerektiğini ifade eden Türkolog, dillerin söz varlığı ile dil bilgisi konuları arasında doğrudan bir ilişki olmadığını savundu. Dil öğretiminin imla öğretiminin ilk aşaması olduğu fikrini ileri sürdü. Okullarda matematik ve tabiat derslerinin birlikte okutulması ve dil öğretiminin ilk sınıflarda başlayarak yapılması gerektiğini düşündü. Eserlerinde Türk dilini, dil bilim kavramlarıyla ilgili düşüncelerini, dilin doğuşunu, dünya dilleri ile ilgili genel bilgileri konu edindi, Türk şivelerinin tasnifi konusu üzerinde durdu (Acar, 2001: 415-427).

Türk dilinin lehçe ve şivelerini çok iyi bilen Çobanzade Arapça, Farsça, Rusça, Almanca, İngilizce Fransızca, Macarca, Çekçe, Ermenice ve Gürcüceyi de bilmekteydi (Acar, 2001: 38).

Kırımlı Türkolog Çobanzade, dil bilimi alanında Nemeth, İgnats Goldsiyev, A. M. Demircizade, G. K. Baginov, M. C. Caferov, A. Tagizade, İ. Gasanov ve A. Şerifov’dan etkilendi (Acar, 2001: 47).