Madde Detay

Edirne’de doğdu. Doğum tarihi bilinmemektedir. Asıl adı Seyyid Mehmed Cemâleddin, künyesi Ebû Nizâmeddin’dir. Cemâlî mahlasını tercih ettiği için meşâyih arasında Şeyh Cemâlî Efendi olarak tanındı. Tahsilini Edirne’de tamamladı. Gençliğinde Edirne’de Uşşâkî tarikati şeyhlerinden şair Bağdâdî Mehmed Hamdi Efendi’ye (ö. 1146/1733), onun vefatından sonra da Halvetiyye-Gülşeniyye’nin Sezâiyye kolunun kurucusu Hasan Sezâ’î Efendi (ö. 1150/1737)’ye intisap etti. Hilafet rütbesini alarak İstanbul’a geldi. Uşşakiyye’den Mehmed Efendi yerine Eğrikapı Savaklar’daki Harâmî Ahmed Paşa zaviyesine şeyh oldu. Ölümüne kadar bu dergâhta irşat görevinde bulundu. Altmış yaşını geçtiği sırada 1164/1750-51 yılında İstanbul’da vefat etti. Ayvansarâyî (Ekinci 2013: 96) “Didiler cümle müştâkı / Bu târîh-i Hak intâkı / Cemâleddin-i Uşşâkî / İde Lâhûtı vâlâ-câh 1164” manzumesi vefatına düşürülün tarihtir. Halifesi Selâhaddin Uşşâkî (ö. 1197/1783) de vefatına “Cemâlullah’a döndü cemâl-i aşk ile pîrim Cemâleddin” mısraı (Kılıç 1993: 314) ile tarih düşürdü. Şeyhliğini yaptığı zaviyenin bahçesine defnedildi. Türbesi bugün Harâmî Ahmed Paşa adıyla anılan caminin yanında olup ziyaret edilmektedir.

Şeyh Cemâlî Efendi, Uşşakî pirlerinden Hüsamedin-i Uşşakî’nin onuncu dereceden halifesiydi. Devrinin meşhur mutasavvıflarından olup o dönemde İstanbul’da zayıflamaya yüz tutan Uşşâkiyye’yi yeniden canlandırdı. Selahaddin Uşşakî ile birlikte birçok tanınmış kişiyi yetiştirdi. Uşşakîlerce devrinde pîr-i sânî yani tarikatın ikinci kurucusu olarak anıldı.

Cemâlî’nin bilinen tek eseri Dîvân’ıdır. Dîvân’ın Millet Kütüphanesi AE Mnz 82, Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Mahmûd Efendi 3734/1, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı Osman Ergin Bölümü 1828/2, Ankara Milli Kütüphane A-4034'te kayıtlı dört nüshasının yanı sıra Mahmut Erol Kılıç'ın özel kütüphanesinde de iki nüshası bulunmaktadır (Ergin 1995: 37-39) vardır. Ergun (1936-1945: 973)'un bildirdiğine göre kitapçı Raif Bey'de de bir nüshası bulunmaktadır. Dîvân’da 369 gazel, otuz dokuz murabba, bir tahmis, 94 beyitlik Silsile-i Tarîk-i Uşşakiye başlıklı bir mesnevi bulunmaktadır (Ergin 1995; Horata 2002: 434). Eser üzerine iki yüksek lisans (Ergin 1995; Üçüncü1998) çalışması yapılmıştır.

Şiirleri muhteva bakımından tasavvufî olup üslup bakımından akıcı ve canlıdır. 

Akbayar, Nuri (hzl.) (1996). Mehmed Süreyyâ Sicill-i Osmanî. C. 2. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay. 391.

Bursalı Mehmed Tâhir (2000). Osmânlı Müellifleri. C. I. Ankara: Bizim Büro Yay. 54-55.

Ekinci, Ramazan (hzl.) (2013). Hâfız Hüseyin Ayvânsarâyî-Vefeyât-ı Ayvânsarâyî (İnceleme-Tenkitli Metin). ed. Âdem Ceyhan. İstanbul: Buhara Yay. 96-97.

Erdem, Sadık (hzl.) (1994). Râmiz ve Âdâb-ı Zurafâsı (İnceleme-Tenkitli Metin-İndeks-Sözlük). Ankara: AKM Yay. 61-62.

Ergin, Mehmet (1995). Cemâleddîn-i Uşşâkî’nin Hayatı, Eserleri ve Dîvânı’nın Edisyon Kritiği. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.

Ergun, Sadettin Nüzhet (1936-1945). “Cemâlî(Cemâleddin-i Uşşâkî)”. Türk Şairleri. C. 3. İstanbul: Bozkurt Matbaası. 973-975.

Horata, Osman (2002). “Cemâlî”. Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi. C. 2. Ankara: AKM Yay. 433-434. 

İstanbul Kütüphaneleri Türkçe Yazma Divanlar Kataloğu (1968). “Cemâlî-i Uşşâkî”. C. III. İstanbul: MEB Yay. 755-756.

Kılıç, Mahmut Erol (1993). “Cemâleddin Uşşâkî”. İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yay. 314-315.

Kurnaz, Cemâl ve Mustafa Tatçı (hzl.) (2001). Mehmed Nâil Tuman, Tuhfe-i Nâilî, Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri. C. I-II. Ankara: Bizim Büro Yay. 158.

Oğraş, Rıza (hzl.) (2001). Esad Mehmed Efendi ve Bağçe-i Safâ-Endûz’u İnceleme-Metin. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10734,bahcepdf.pdf?0 [erişim tarihi: 14.05.2014]. 101.

Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (1977). “Cemâlî (Cemâleddin-i Uşşakî)”. C. 2. İstanbul: Dergâh Yay. 239.

Üçüncü, Kemal (1998). Cemâleddin Uşşâki Divanı (Metin İnceleme). Yüksek Lisans Tezi. Çanakkale: Çanakkale On Sekiz Mart Üniversitesi.

 

Hazâ Silsile-i Tarîk-i Uşşâkiye

İlâhî hamd ü şükr olsun sana çok

Senin eltâfına hiç hadd ü ad yok

Garîk-i bahr-i lutfu kim eyâ Hak

İdemem katresi şükrüni el-hak

İşim her dem benim cürm ü kusûrdur

Afüv kıl çün senin ismin Gafûrdur

Tamâma tut Hudâyâ eksiğim hep

Kabûl et neyse kulluk itdiğim hep

Ne dilersen idersin sana güç yok

Akıl irmez işinde hikmetin çok

Zuhûru kudretinle hayr ü şerrin

Biri lutfundur anın biri kahrın

Münezzehsin kamu şekl ü misâlden

Müberrâsın dahi zann u hayâlden

Şerîk ü hem nazîrsiz Zât-ı pâkin

Senin hiç kimseden yok asla bâkin

Mürîd ü hay semî‘ u hem alîmsin

Basîr u kâdir (ü) hem sen kadîmsin

……

Anın içün yaratdın Âdemi sen

Dahi bu on sekiz bin âlemi sen

İmâm itdin anı sen enbiyâya

Delîl itdin dahi hem evliyâya

Kamu âline çâr-yârına anın

Muhâcirîn ü ensârına anın

Dahi ezvâcına hem ümmetine

İrince evvelinden gâyetine

……

Nebîler hürmetine yâ İlâhî

Velîler izzetine yâ İlâhî

Bana sen feyz idüp gel eyle imdâd

Tarîkım silsilesin ideyim yâd

Virüp kudret bana eyle inâyet

Azîzler ismini idem kitâbet

Nice almış alanlar ol Rasûl’den

Nice gelmiş gelenler iş bu yoldan

……

Anın ism-i şerîfidir Muhammed

Konulmuş gönlüne mâye-i Ahmed

Ana Bagdâdî vü hem Hamdî dinür

Yoluna girenin kalbi silinür

Anın da şeyhidir Osmân Sıdkî

Yüzünden niceler bulmuşdu Hakk’ı

O Debbâghâneli dimekle meşhûr

Harâb gönülleri iderdi ma‘mûr

Anın Abdulkerîm kim şeyhi oldur

Keşânî şeyh Muhammed-zâde oldur

Anın da şeyh Halîl olundu pîri

Gümürcinelidir nâdir nazîri

Keşânî şeyh Muhammed’dir anın da

Hak’ın yolunda şeyh olan onun da

Anın da mürşîdi Âlim Sinân’dır

Ulûm gevherleriyle tolu kândır

Anın da mürşîdin diyem sana ben

Karîbî şeyh Ömer’dir anı bil sen

……

İlâhî enbiyâ vü evliyânun

Dahi hem asfiyâ vü etkıyânun

……

Cemâlî’yi bularun hürmetine

Müdâm düşür anı sen hayretine

Ergin, Mehmet (1995). Cemâleddîn-i Uşşâkî’nin Hayatı, Eserleri ve Dîvânı’nın Edisyon Kritiği. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi. 277-285.