Madde Detay

Cemîlî, Latîfî Tezkiresi, Kınalızâde Tezkiresi ve Kâmûsu’l-A’lâm’a göre Türkistanlı (Canım 2000: 217; Kutluk 1989: 262; Şemseddîn Sâmî 1316: 1838); Zübdetü’l-Eş’âr, Keşfü’z-Zünûn ve Tuhfe-i Nâilî’ye göre Diyarbakırlı (Kayabaşı 1997: 217; Yaltkaya vd. 1941: 783; Kurnaz vd. 159), Sehî Tezkiresi’ne göre de Türkmen (Kut 1978: 246; İsen 1998: 250) bir şairdir. Türkistanlı olduğunu kaydeden kaynaklar onun uzun süre önce Anadolu’ya gelmiş olduğunu bildirir. Cemîlî, düzenli bir eğitim görmemiştir. Şairlik yeteneği dolayısıyla irticalen şiirler söyleyebilen, özellikle de gazelleri ile ünlü bir şairdir. Latîfî, Cemilî’nin şiirlerinin önemli bir kısmının Nevâyî’ye nazire olduğunu, Nevâyî’nin üç ciltlik Dîvân’ındaki gazellerin tamamına nazire söylediğini belirtir. Ancak bu nazirelerin sadece vezin ve kafiye seviyesinde kaldığını; sanat, hayal ve ifade güzelliğinde Cemîlî’nin şiirlerinin Nevâyî’ye nazire olma derecesinde bulunmadığını da ekler. Cemîlî, 950/1543-44 yılında Diyarbakır’da ölmüştür. Mezarı Diyarbakır’dadır.

Cemîlî’nin bilinen tek eseri Dîvân’ıdır. Dîvân’ın yazılış tarihi tam olarak belli olmamakla birlikle Kanunî Sultan Süleyman (saltanatı: 1520-1566) ve Vezir İbrahim Paşa (görev süresi: 1523-1536) için yazılan methiyeler, eserin 1523-1536 tarihleri arasında yazılmış olmasını mümkün kılmaktadır. Dîvân’da dibacenin ardından 1 tevhit, 1 münacat, 721 gazel ve 83 rubai yer almaktadır. Dîvân’ın tümü Doğu Türkçesi ile yazılmış olmakla birlikte zaman zaman Batı Türkçesi izleri görülmektedir.

Gazelleri genellikle yedi beyitten oluşan Cemîlî’nin Dîvân’ı üzerine Nergis Biray  tarafından yüksek lisans, Tülay Gençtürk Demircioğlu tarafından doktora tez çalışması yapılıştır.

Sehî Tezkiresi’nde şair hakkındaki ifadelerden, Cemîlî’nin âşıkane tarzda şiirler söyleyen rint tabiatlı biri olduğu anlaşılmaktadır. Dîvân'ında yer alan bir gazelinden öğrenildiğine göre etkilendiği şairler şunlardır: Kemâl-i Isfahanî, Ali Şir Nevâyî, Hâfız-ı Şirâzî, Emir Husrev Dihlevî ve Molla Câmî. Cemîlî'nin asıl özelliği ise Ortaasya ve Anadolu Türk edebiyatları arasında ilk köprü isimlerden biri olmasıdır.

Akbayar, Nuri (hzl.) (1998). Mehmed Süreyyâ  Sicill-i Osmânî (Yâhud Tezkîre-i Meşâhir-i Osmânî). C.2. İstanbul: KB-Tarih Vakfı Yay. 87.

Biray, Nergis (hzl.)(1988). Cemîlî Divanı (Metin-Gramer Notları-Sözlük). Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.

Canım, Rıdvan (hzl.) (2000). Latifî, Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nüzemâ (İnceleme-Metin). Ankara: AKM Yay. 217-218.

Gençtürk Demircioğlu, Tülay (2002). Cemili Divanı (İnceleme-Metin-Sözlük). Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.

Güner, Galip ve Nurhan Güner (hzl.)(2003). Esâmî-i Şuarâ-yı Âmid. Ali Emiri Efendi. Ankara: Anıl Matbaası. 14.

İsen, Mustafa (1998). Sehî Bey Tezkiresi Heşt-Behişt. Ankara: Akçağ Yay. 250.

İsen, Mustafa (1999). Latîfî Tezkiresi. Ankara: Akçağ Yay. 146.

Kayabaşı, Bekir (hzl.) (1997). Kafzâde Fâizî’nin Zübdetü’l-Eş’âr’ı. Doktora Tezi. Malatya: İnönü Üniversitesi. 217-218.

Kurnaz, Cemal ve Mustafa Tatçı (hzl.)(2001). Mehmed Nâil Tuman Tuhfe-i Nâilî-Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri. Ankara: Bizim Büro Yay. 159.

Kut, Günay (1978). The Tezkire of Sehi Bey. Chicago: Harvard University Sources of Oriental Language & Literatures Turkish Sources. 246.

Kutluk, İbrahim (hzl.)(1989). Kınalı-zâde Hasan Çelebi Tezkiretü’ş-Şuarâ. C.1. Ankara: TTK Yay. 262

Şemseddin Sâmî (1316). Kamusu’l-A’lâm. C. 6. İstanbul. (Tıpkıbasım: 1996). Ankara: Kaşgar Neşriyat. 1838.

Yaltkaya, Şerafettin ve Kilisli Rifat Bilge (hzl) (1941). Kâtip Çelebi Keşfü’z-Zünûn.İstanbul: Maarif Vekilliği Yay.

Gazel

 Dehr bâğı içre men bî-dil ki dildâr isterem

Serv ile gül istemen kadd birle ruhsâr isterem

Bolmasa her târ-ı zülfüng rişte-i cân ay perî

Bes nidin ol dâme cân kuşın giriftâr isterem

Bolmışım din ehli yâ kâfir yüz ü zülfüng körüp

Eyle mushaf devride kim beyle zünnâr isterem

Çün közüng ‘ayn-ı ‘inâyetdin nazar kıldı manga

Men dagı anıng kimiözümni bîmâr isterem

Kûyung içre ‘Ârızıng yâdı bile kılsam figân

Ni ‘aceb bülbül kimi çün bâğ ü gülzâr isterem

‘Akl u sabr u cân u dildin kiçip imdi ay perî

Vâdi-i ‘aşkıng ara özüm sebük-bâr isterem

Dûzâh ehli ile kim cennetini eyler ârzû

Hicr ara vaslıngnı ay hûri men zâr isterem

Ni ‘aceb hû dutmagum bî-keslik ile il ara

Tapsam ağyâr-ı gayrın munça kim yâr isterem

Ay Cemîlî çün ki cânım kasdını eyler hammâr

Dâyim özümni mukîm-i kûy-ı hammâr isterem

 (Biray, Nergis (hzl.)(1988). Cemîlî Divanı (Metin-Gramer Notları-Sözlük). Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi. 352.)