Madde Detay

Asıl adı Mehmed olan şairin doğum yeri Şeyhî ve Safâyî’ye göre Beykoz (1989: 666; 2005: 186), Menkıbet-i Yahyâ’daki bilgilere göre ise Beşiktaş’tır (Babacan Bursalı, 2020: 164). Yazar hakkında diğer kaynaklara nispetle detaylı bilgiler veren Safâyî, Dâ‘î’nin kırk seneyi aşkın bir zaman boyunca Beykoz’da imam, hatip ve mektep hocası olarak görev yaptığını söyler (2005: 186). Nâil Tuman, 1014/1605 tarihinde doğan ve Hatip Recep Efendi’nin oğlu olan şairin, 1070/1659 yılında vefat ettiği ve Beykoz’da medfun olduğu bilgisini verir (2001: 269). İsmail Belîğ ise şairi tanıtırken yalnızca ölüm tarihini verir ve Dâ‘î’nin Beykozlu bir imam olduğunu belirtir (1999: 79).

Biyografik kaynaklarda şairin ailesine ilişkin fazla bilgi bulunmamasına rağmen, Dâ‘î’nin 1062/1651-52’de kaleme aldığı menâkıbnâmeden bazı bilgiler edinmek mümkündür. Eserdeki bilgilere göre şairin büyük dedesinin ismi Şaban’dır. Bafra’da yaşayan Şaban Dede, Yahyâ Efendi’ye oldukça yakındır. Sık sık Beşiktaş’a gelen Şaban Dede’ye dergâha yerleşmesi teklif edilir. O da bütün ailesini alarak buraya gelir. Yedi çocuğu olan Şaban Dede’nin en küçük oğlu Dâî’nin dedesi Seydî’dir. İki yaşındayken Yahyâ Efendi’nin yanına gelen Seydî, yedi yaşından sonra ise onun hizmetine girer. Yahyâ Efendi’nin hususi bir ilgi gösterdiği anlaşılan Seydî, kırk yaşına geldiğinde Yahyâ Efendi ölür. Sonrasında evlenen ve çocuklarıyla torunlarının sayısı kırka yaklaşan Seydî, doksan üç yaşında vefat eder (Babacan Bursalı, 2020: 299-303). Dâ‘î Nevhatü’l-‘Uşşâk adlı eserinde eşinden de bahseder ve üç oğlu olduğunu söyler (Aygün, 2014: 9). Ayrıca şair, Zâkirî isimli bir üstadı olduğunu da söylemektedir. (Babacan Bursalı, 2020: 162-163).

Safâyî, tezkiresinde Dâ‘î’nin edebî yönüyle ilgili “eş‘ârı muhayyel ve güftârı katı bî-bedeldir” diyerek şairi över (2005: 186). Diğer tezkire ve biyografik kaynakların genelinde ise şairin edebî yönüne ilişkin bilgi verilmemektedir.

Dâ‘î’den bahseden tezkirelerde eserleriyle ilgili olarak yalnızca Nevhatü’l-‘Uşşâk adlı mesneviden ve bazı gazellerinden bahsedilmektedir. Menkıbet-i Yahyâ’dan bahseden Sadeddin Nüzhet Ergun ise, menâkıbnâmeyi “Dâ‘î (Beşiktaşlı)” isimli başka bir şaire atfetmektedir (yty: 1125). Oysa her iki şair de aynı kişidir. Bu ayniyet şairin her iki eserinde Zâkirî isimli bir üstadı olduğundan bahsetmesiyle de kesinlik kazanmaktadır. Ayrıca her iki eserin karşılaştırılması sonucu tespit edilen bazı söyleyiş benzerlikleri de bu iddiayı güçlendirmektedir (Babacan Bursalı, 2020: 35-36).

Eserleri:

1. Nevhatü’l-‘Uşşâk: Dâ‘î’ye ait bir mesnevidir. Nüzhet Ergun’a göre 1057/1647 tarihinde yazılmıştır (yty: 1124). Eser üzerine çeşitli çalışmalar yapan Özkan Uz ve Ramazan Ekinci ise eserin yazılış zamanı olarak 1059/1649 tarihini gösterirler (2015: 4,12; 2016: 27). Safâyî’ye göre Dâ‘î, Beykoz’da imam, hatip ve mektep hocası olarak görev yaparken öğrencilerinden birine âşık olmuş, bu aşkın bininci gününde de öğrencisi vefat etmiştir. Bunun üzerine Dâ‘î de bin beyitlik Nevhatü’l-‘Uşşâk adını verdiği bir eser kaleme almış ve böylece “mecazî aşkı hakiki aşka eriştiren sadık aşıklar zümresinden olmuştur” (Safâyî, 2005: 186). Safâyî’nin beyit sayısını bin olarak vermesine rağmen eser üzerine yapılan çalışmalarda bu sayının 2474 (Uz, 2015:17) ve 2473 (Ekinci, 2016: 27) olarak verildiği görülmektedir. Nüzhet Ergun eserin samimi bir dille yazılmakla birlikte estetik ve dil açısından kıymetli bir eser olmadığını söylese de (yty: 1124) çok sayıda nüshaya sahip olan ve aynı zamanda matbu olarak da basılan Nevhatü’l-‘Uşşâk’ın (Uz, 2015: 90; Ekinci, 2016: 87) okurlar tarafından rağbet gören bir eser olduğu söylenebilir.

2. Menkıbet-i Yahyâ: Kanuni Sultan Süleyman’ın sütkardeşi olarak da bilinen Beşiktaşlı Yahyâ Efendi adına 1062/1651-52 tarihinde yazılmış manzum bir menâkıbnâmedir. Eserde Yahyâ Efendi’nin gösterdiği çeşitli kerametler anlatılmaktadır. Eserin genelinde sade bir anlatım tercih edilmiştir ancak şairin kimi kısımlarda Arapça ibarelere ve Farsça beyitlere de yer verdiği gözlemlenmiştir. Ayrıca IV. Mehmed’in övüldüğü kısımlarda şairin noktasız harfleri kullanarak eserine estetik katmaya çalıştığı söylenebilir (Babacan Bursalı, 2020: 161) Fakat bu kullanımlar eserin bütünündeki sadeliği bozmamaktadır. Eser 1910 beyittir. Dâî eserin giriş kısmında, Allah, peygamber, dört halife ve dört mezhep imamı övgüsünün yanında dönemin padişahı IV. Mehmed’i ve üstadı Zâkirî’yi de över. Sonrasında eserde Yahya Efendi’nin doğumundan vefatına kadar olan sürede yaşadıkları, gösterdiği kerametler, Kanunî ile olan ilişkisi anlatılır ve Müderris mahlasıyla yazdığı şiirlerinden bazı örnekler verilir. Yahyâ Efendi’nin vefatından sonra ise şair kendi ailesi, en çok da dedesi, hakkında bilgiler verir (Babacan Bursalı, 2020: 299-304). Menâkıbnâmedeki bilgilerin çoğunu dedesi Seydî’den aldığını söyleyen şair, halktan duyduğu her anlatıya itibar etmediğini de özellikle belirtir (Babacan Bursalı, 2020: 304-305). Dâî’nin dualarıyla sona eren eserde Kanunî’nin de bir gazeline yer verilmiştir. (Babacan Bursalı, 2020: 185).

Abdulkadiroğlu, Abdulkerim (hzl.) (1999). İsmail Beliğ, Nuhbetü’l-Âsâr Li-Zeyli Zübdeti’l-Eşâr. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.

Aygün, Serap (2014). Dai Mehmet’in Nevhatü’l-Uşşâk İsimli Eseri: (Transkripsiyon-İnceleme). Yüksek Lisans Tezi. Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi.

Babacan Bursalı, Meryem (2020). Mehmed Dâ‘î’s Manaqib of Beşiktaşlı Yahya Efendi: Menḳıbet-i Yaḥyā (Introduction – Analysis – Critical Text – Facsimile – Index). Cambridge : Harvard University.

Çapan, Pervin (hzl.) (2005). Mustafa Safâyî Efendi, Tezkire-i Safâyî (Nuhbetü’l-Âsâr Min Fevâ’idi’l-Eş‘âr) (İnceleme-Metin-İndeks). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.

Ergun, Sadeddin Nüzhet. (yty). Türk Şairleri. C.3. yyy.

Ekinci, Ramazan (hzl.) (2016). Dâ‘î Mehmed Efendi, Nevhatü’l-Uşşâk. Ankara: Gece Kitaplığı.

Kurnaz, Cemal ve Mustafa Tatcı (hzl) (2001). Mehmet Nâil Tuman, Tuhfe-i Nâilî-Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri. C. 1. Ankara: Bizim Büro Yay.

Özcan, Abdülkadir (hzl). (1989). Şeyhi Mehmed Efendi, Şakaik-ı Numaniye ve Zeyilleri: Vekayiü’l-Fudalâ. C. 1. İstanbul: Çağrı Yay.

Uz, Özkan (2015). Nevhatü’l-Uşşâk (İnceleme-Metin). Doktora Tezi. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi.

Nevhatü’l- ‘Uşşâk

Oturdılar çü tertîb üzre sıbyân

Kimi hice okurdı kimi Kur’ân

Önümde her biri tekrar iderdi

Alup dersini yerine giderdi

Çün ol dahi idüp dersini ez-ber

Gelüp oturdı önümde o dil-ber

Okıdı resm-i ma‘hûd üzre dersin

Didüm ana ki bilmem sen ne dirsin

Bu gün bilmeyicek yarınki dersün

Kıyas itme ki önümden gidersün

Okıtmaga sebeb bu idi vâfir

Olam tâ mushaf-ı hüsnine nâzır

Sebâk virdüm bilicek ol perî-zâd

Didüm imdi var ol kuşluğa âzâd

Uçup ol tûtî-i gûyâ kafesden

Kim uçdı murg-ı cân gûyâ kafesden

Gözüm ardınca yola baka geldi

Sirişküm seyli yola aka geldi

(Ekinci 2016: 156).

Menkıbet-i Yahyâ

Bî-garaz olsa kelâm-ı ‘ulemâ

Taşa kâr ider o bî-çün ü çerâ

Şâhlar hak söze olsa kâ’il

Olalar ‘ömr-i tavîle nâ’il

Zulm iden bunda mu‘ammer olmaz

İki ‘âlemde murâdın bulmaz

Âl-i Osmânı ilâhi her dem

Rûz u şeb ‘adl-ile eyle hem-dem

Kerem ü lutfun ile eyle hemîn

‘Ulemânun sulehâsına karîn

Dûr kıl ehl-i garazdan yâ Rab

Olmaya dünyede tâ zulme sebeb

‘İzzetün hakkı içün iy Bârî

Yine fazlunla sen eyle yâri

Senden olur yine olursa devâ

Dinlene tâ fukarâ vü zu‘afâ

(Babacan Bursalı 2020: 279).