Madde Detay

Doğum tarihi belli değildir. 18. yüzyılın sonunda doğduğu ve 19. yüzyılın 1830’lu yıllarına kadar yaşadığı bilinmektedir. Garacadağ vilayetinin Eher kasabasında fakir bir ailede doğmuştur. Medrese eğitimi aldıktan sonra uzun süre vatanında ihtiyaç içinde yaşamıştır. Tahminen 1810’lu yıllarda Eher’den İrevan Hanlığı’na gelmiş, İrevan’ın sonuncu Hanı olan Hüseyngulu Han’a kâtiplik yapmıştır. 1827 yılında İrevan Hanlığı Çarlık Rusya’sı tarafından işgal edildiğinde Rus komutanlarından Şubin’in yanında kâtiplik yapmaya başlamıştır. Şairin hangi tarihte öldüğü de kesin olarak bilinmemektedir.

İrevan’ın çöküşü üzerine yazdığı bir şiirindeki “Men-i dil-şikeste hezin Endelib/ Kühen-sâl ü pîr ü elîl ü gerib” mısralarından şairin bu tarihlerde ihtiyarlamış olduğu bilinmektedir. Yine 1830 yılında Ilısu hâkimi Ahmed Han’a yazdığı kasidesinden de şairin bu tarihlerde hayatta olduğu bilinmektedir. Feyzulla Kasımzade, şairin divanını ilk defa ortaya çıkaran şahsın Sovyet dönemi aydınlarından Habibulla Semedzade olduğunu bildirmektedir (1974: 76). Garacadağî’nin divanın başında Fuzulî’nin 1 müseddesi ve 9 gazeli, Vagif’in 3 muhammesi ve 3 gazeli, 6. varaktan 16. varağa kadar Âşık Kerem’in koşmaları yer almaktadır. Şairin kendi eserleri 16. varaktan başlamaktadır. Burada Kıssa-i Leylâ ve Mecnûn eseri, 1827 yılında İrevan Hanlığının Çar Ordusu tarafından alınmasını tasvir eden bir tarih manzumesi, 8 gazel, 9 muhammes, 4 kaside, 6 koşma, 8 koçaklama, 4 haydarî ve 1 rubai yer almaktadır. 

19. yüzyılın iki üsluplu şairlerinden olan Garacadağî, şiirlerinde Fuzulî ve Vagif edebî mektebinin devamcısıdır. Gazel, kaside, muhammeslerinde ve Kıssa-i Leylâ ve Mecnûn eserinde Fuzûlî geleneğinin devamcısı olan şair, koşma, koçaklama, haydarî vb. türdeki şiirlerinde Vagif edebî geleneğine uymuştur. Şair, Kıssa-i Leyla ve Mecnûn'da, konuyu kendi özgeçmişi ile bağlamış, gençlik yıllarında Eher'de başından geçen bir aşk hikâyesini tasvir etmiştir. Endelib Garcadağî, Rus askerlerinin İrevan’a girmesini anlattığı tarih manzumesini Şehname vezninde yazmış ve Rus Çarını ve onun Kafkaslardaki naibi olan General Paskeviç’i methetmiştir. Halk şiiri tarzındaki eserlerinde daha başarılı olan şair, Haydarî adını verdiği yeni bir şiir türünün de ilk örneklerini yazmıştır. Halk şiiri tarzında yazdığı eserlerinde daha çok mahallî öğelere ağrılık veren şair, şehrengiz karakterli şiirler de yazmış ve canlı konuşma dili unsurlarına şiirlerinde geniş yer vermiştir. Sade ve akıcı bir üslupla yazdığı şiirlerinde çift kafiyelerden, teşbih, mübalağa ve mecazlardan çok faydalanmıştır.

 

Hüseynî, Ebülfezl; Piriyev, Yolçu (hzl.) (1984). Cenub Ulduzları. Bakı: Yazıçı Neşriyyatı. 

Kafkasyalı, Ali (2002). İran Türk Edebiyatı Antolojisi. C. III. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi. 

Kasımzâde, Feyzulla (1974). XIX. Asır Azerbaycan Edebiyatı Tarihi. Bakı: yyy. 

Komisyon. (1988). Azerbaycan Klâssik Edebiyyatı Kitaphanası. C. 8 Bakı:Elm Nesriyyatı. 

Manafi, M; Ekberov, Z. Gasımova, R. (1981). Cenûbî Azerbaycan Edebiyyatı Antologiyası. C. I. Bakı: Elm Nesriyyatı. 

Muhtaroğlu, Vilayet (hzl.) (1993). “Endelib Garacadaği”. Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi. Azerbaycan Türk Edebiyatı. C. 4. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yay. 20-23.

Koşma

Burc-i letâfetden olub hüveyda

Yene mehr-i ruhun ziyâlanıbdır

Her görende râşe düşür cânıma

Mestâne gözlerin şehlâlanıbdır

 

Veh veh ne gözelsen, suh u nâzenin

Cebinin münevver zülfün enberin

Lebin gül gönçesi buhagın nesrin

Yanagın lâle tek hemralanıbdır

 

Bele terk elemez seven seveni

Seni Tanrı yâddan çıhartma meni

Hag bilir ki nece sevmişem seni

Serim zülfün kimi sevdalanıbdır

 

Yâr mehrini menden kesibsen yene

Merhemet nezerin salmırsan mene

Başın üçün seni seven kimsene

Mecnun kimi halga rüsvâlanıbdır

 

Bağ-i letâfetden gel eyle güzer

Serv görsün geddini övc etmesin ser

Gülşen-i hüsnüne gılanda nezer

Perisan Endelib nevâlanıbdır

Kafkasyalı, Ali (2002). İran Türk Edebiyatı Antolojisi. C. III. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi. 90-91.

 

Haydarî

Söyle görüm olum dilin gurbanı

Neden vefa eylemedin ilgara

Vaht iken âsige etmedin haber

Belke eyleyeydi derde bir çâra

 

Ezizim derde çâra

Durmuşam derde çâra

El bilen tabib gerek

Eyleye derde çâra

Çâresiz hestelere

Bulunur derde çâra

 

Gorhuram ağyara olasan hemdem

Gedrini bilmeye dil bilmez âdem

Âsig gerek lehze lehze demadem

Cân gurban eyleye sen tek nigâra

 

Ezizim nigâra bah

Negşe bah nigâra bah

Canımı güller alır

Etdiyi nigâra bah

Hesret galan gözlerim

Doyunca Nigâr’a bah

 

Sen terk eyleyeli ehd ü ilgarı

Galmayıb könlümün sebr ü gerarı

Senin kimi alâ gözlü nigârı

Tanrı nesib eylemesin ağyâra

 

Ezizim ağyâr ilen

Baygular ağyâr ilen

Görüm başa getmesin

Seninki ağyâr ilen

Nece görsün gözlerim

Gezesen ağyâr ilen

 

Nece reva gördün ey melekzâda

Döndün âsinadan dil verdin yâda

Derde tâbım yohdur bundan ziyâda

Baş götürüm gedim hansı diyara

 

Ezizim budu yara

Yol düşdü bu diyâra

Gelse Loğman sağalmaz

Sinemdeki bu du yara

Yetesen mezarıma

Deyesen: Budu yâr a

 

Vesfinde çohların açılıb dili

Endelibler sever sen gızıl gülü

Neden terk edirsen şeyda bülbülü

Gızıl gül tek hemdem olursan hara

 

Ezizim, hara bağlar

Atlası hara bağlar

Meger bülbül ölübdür

Gül meylin hara bağlar

Men ölüm yâr ağlasın

Özgeler harab ağlar

Kafkasyalı, Ali (2002). İran Türk Edebiyatı Antolojisi. C. III. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi. 95-96.