Madde Detay

Hazinedar-zâde Ahmed Paşa (1807-1836) ve Emine Hanım’ın kızı olarak,  1246-47/1830-31 yılında Trabzon’da doğdu. Hazinedar-zâdelerin ilk atası olarak kabul edilen Süleyman Behram Bey (ö. 1158/1745), Trabzon valiliği yapmış olan Canikli Ali Paşa’nın hazinedarıdır. Ailenin Hazinedar-zâde olarak anılması, ilk dedelerinin görevi vesilesiyledir. Süleyman Behram Bey’in Ordulu olması, bazı eserlerde Fıtnat’ın da Ordu’ya ait bir kıymet olarak gösterilmesine neden olmuştur. Fıtnat’ın babası Ahmed Paşa, 1832-1835 yılları arasında, Çıldır Beylerbeyliği ve Kars Muhafızlığı görevini yürüttü. Görevi gereği  bölge insanı ile de ünsiyet kurmuş olan Paşa, Çerkes Sahmis Beğ’in kızı Sapcan Hanım ile evlendi. Sapcan Hanım’ın adı, Ahmed Paşa’yla evlendikten sonra Emine olarak değiştirilmiştir.   Ahmed Paşa’nın vefatı sonrası Fıtnat’ın annesi Emine Hanım, Paşa’nın hamisi ve amcazâdesi Trabzon valisi Hazinedar-zâde Osman Paşa ile evlendirildi. Osman Paşa’nın ölümünden sonra, biraderi Abdullah Paşa’yı küçük çocukları üzerine vasi olarak tayin ettiği anlaşılır. Canik muhassılı Abdullah Paşa vezirlik rütbesiyle Trabzon valisi olarak görevlendirilir. Abdullah Paşa illet-i vücudiyesi sebebiyle Trabzon’dan ayrılarak 1846-47’de İstanbul’a geldiğinde, Fıtnat da Paşa’nın himayesinde ve annesiyle birlikte onun yanındadır. On beş-on altı yaşlarında iken geldiği İstanbul’da Fıtnat’ın terbiye ve tahsiline çok önem verilir: Rüştiye muallimlerinden Fındık Hafız Efendi’den Kur’an-ı Kerim öğrenmiş, Hoca Latîf Efendi’den Arapça ve Farsçaya dair ilk bilgileri edinmiş, eski Mısır mollası Hoca Şâkir Efendi’den Hâfız Divan’ını okuyup, hattat Erzurumlu Osman Efendi’den sülüs yazısı meşk etmiştir. Yine hüsn-i hat üstatlarından Ali Şükrü Efendi’den de bir miktar rik’a yazısıyla mukaddime-i inşâyı görmüştür. Kendi el yazısı ile yazdığı bir Kur’ân-ı Kerîm’i, Bursa’da mektupçuluk görevinde bulunan Süleyman Nazif Bey (1870-1927)’e göstermiştir. On sekiz yaşında iken, tahammül edilemez davranışları sebebiyle daha sonra ayrılmak zorunda kalacağı Ahmed Bey’le evlendirilen Fıtnat, annesinin gayreti ile tahsiline evlendikten sonra da devam edecektir. Fıtnat, Ahmed Bey’den ayrıldıktan sonra, Damat Ferid Paşa (1853-1923)’nın amcası, Bahriye nezareti mektupçusu Mehmed Ali Bey’le evlenmiştir. Mehmed Ali Bey vefat ettiğinde, Fıtnat 70 yaşlarındadır. Süleyman Nazif, Bursa Mektupçuluğu görevini ifa ederken, ömrünün son yıllarında Bursa’ya gelen Fıtnat Hanım ile görüşmüştür. Süleyman Nazif, Garb Edebiyatının Edebiyatımıza Tesiri adlı makalesinin Edhem Pertev Paşa (1824-1872) bahsinde; Fıtnat Hanım’ın ilk evliliği, hattatlığı ve Bursa’da kaldığı günlerden bahseder.

Fıtnat’a ilk şiir zevkini tattıran kişi, Abdullah Paşa’nın kitabet hizmetinde bulunan Edhem Pertev Paşa’dır. Şiirlerini ve yeteneğini keşfedip onu edebiyat dünyasına tanıtan ise Ahmed Midhat Efendi olmuştur. Fıtnat’ın, Koca Ragıp Paşa (1698-1763), Zübeyde Fıtnat (ö. 1194/1780) ve diğer şâirlerin gazellerine, henüz tespit edilememiş, tahmis ve tesdisleri; na’t ve mersiye tarzında başka şiirlerinin olduğu da nakledilir. İlk kadın mecmuası Terakki-i Muhadderât ve onun peşi sıra gelen Vakit -yahut- Mürebbî-i Muhadderât, Aile, İnsaniyet gibi kadın mecmualarında kadın yazarlar henüz açık bir şekilde imzalarını kullanmazlarken, Leylâ Saz (1840-1936) Hanım’la birlikte Tanzimat döneminde dergilerde kendi adını kullanan şâirlerden birisi de Fıtnat’tır. O, 1881-1886 tarihleri arasında 68 sayı çıkmış olan Hazîne-i Evrak dergisinin yazar kadrosundadır. Kendisinden önce yaşamış olan Zübeyde Fıtnat’la karıştırılmaması için imzasını Yeni Fıtnat olarak da atan şâire, şiirlerini klasik şiirin imkânları ile oluşturmuş, bilhassa gazel formunu tercih etmiştir. Fıtnat Mehveş, Zübeyde Fıtnat ölçüsünde olmasa bile, bir hayli makbul sayılabilecek şiirler söylemiş, fakat yine de divan şiirine kadınca bir bakış açısı getirmek gibi bir çaba içinde olmamış; geleneğin çizgisinden ayrılmadan duygu ve düşüncelerini diğer kadın şâirler gibi erkek bakış açısıyla dillendirmiştir. Fıtnat’ın bir Dîvân’ı olduğu belirtilmesine rağmen, bu Dîvân henüz bulunamamıştır.   Mehmed Zihnî, Dîvân’ı dışında manzum mensur birçok edebî eserinin bulunduğunu, fakat kadınlara ait eserlerin basılıp çoğaltılmaması sebebiyle bu eserlerin ortada olmadığını; şâirenin fevkalade firaset ve fetaneti gereği bazı hikmet ve fikir meseleleri hakkında muhakemelerinin akıl sahiplerine hayret verecek derecelerde olduğunu söyler.

1327/1909 veya 1329/1911 tarihinde vefat ettiği belirtilen Fıtnat Hanım, İstanbul’da Edirnekapı dışındaki mezarlığa defnedilmiştir.

Bursalı Mehmed Tahir (1333). Osmanlı Müellifleri. C. II. İstanbul: Matbaa-i Amire.

Can, Sıtkı (1939). Ordu’lu Şâir Fıtnat Hayatı ve Şiirleri. Ordu: Gürses Basımevi.

Çebi, Sıtkı (2000). Ordu Şehri Hakkında Derlemeler ve Hatıralar. Ordu: Orsev Yay.

Duru, Necip Fazıl (2021). “Payitaht’ta Karadenizli Bir Şaire: Hazinedar-zâde Fıtnat Hanım”. Tarihi ve Kültürel Boyutlarıyla Ordu I. Erzurum: Fenomen Yay.:707-729.

Hacıbeg-zâde Ahmed Muhtar (1311). Şâir Hanımlarımız. İstanbul: Matbaa-i Safâ ve Enver.

İnal, İbnülemin Mahmut Kemal (1988). Son Asır Türk Şâirleri. C. I. İstanbul: Dergâh Yay.

Karagöz, Rıza (2015). “Osmanlıdan Cumhuriyete Hazinedarzâdeler”. Geçmişten Günümüze Samsun / Canik ve Değerleri (II). Samsun: Canik Belediyesi Kültür Yay.: 821-843.

Karaismailoğlu, Ercan (2019). 1959/145 Numaralı Trabzon Şer’iyye Sicilinin Aile Hukuku Kayıtlarının Çeviriyazısı ve Hukuki Tahlili. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.

Koç, Murat (2012).  “’Üdebâ-yı Nisvânın Yardımcısı’ Ahmet Midhat Efendi ve Fatma Aliye Hanım”. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED]. 48:191-216.

Koçu, Reşad Ekrem (1971). “Fitnat Hanım (Hazinedarzâde)”. İstanbul Ansiklopedisi. C. 11.  İstanbul: Koçu Yay.

Mehmed Zihnî (1295). Kitâb-ı Meşâhirü’n-Nisâ. C. II. Matbaa-i Âmire.

Süleyman Nazif (1337/1921). “Garb Edebiyatının Edebiyatımıza Tesiri III” Peyâm-ı Sabah: 1097.

Us, Hakkı Tarık (1948). Ahmed Midhat Efendi ile Şâir Fitnat Hanım. İstanbul: Vakit Basımevi.

Uzlu, Temel (1972). Ordulu Ozanlar. Ordu: İl Basımevi.

Arşiv Belgeleri

BA, A.MKT.UM (Mektubî Kalemi Umum Vilâyât), 552-91, 21 Ramazan 1278/1861.

BA, C. DH (Cevdet Dahiliye), 45-2226.

BA, C.SM (Cevdet Saray Mesalihi), 38-1947.

BA, HAT (Hatt-ı Hümâyun), 680-33170.

BA, A.MKT (Mektubî Evrakı), 170-83.

BA, DH. MKT (Dahiliye Nezareti Mülkiye Müfettişliği), 2068-11.

BA, DH. MKT, 406-50.

BA, BEO (Babıali Evrak Odası), 2266-169901.

Gazel

Gelseler hep bir yere cümle cihânın dilberi

Benzemez sen dilbere ey dilberânın dilberi

Tek beni öldür de varsınlar desinler sevdiğim

Bir cefâ-cû şûh âşık-küş filânın dilberi

Şûh-meşreb ehl-i dil oldukça da ‘âşık-nevâz

Dilber istersen eğer pîr-i mugânın dilberi

Fehmeden râz-ı nihân-ı hüsn-i mutlak n’olduğun

Güft ü gû etmez demez bu în ü ânın dilberi

Sâde-rûsun görmedim Fıtnat hatt-âverdir bütün

Böyle zâhir âhir-i devr-i zamânın dilberi (Us 1948: 176).

Gazel

Çokdan beri üftâde vü dilhûn imişim ben

Mihnet-zede hasret-keş mahzûn imişim ben

Bilmezdi gönül olduğunu beste-i turren

Sevdâ-yı mahabbet ile mecnûn imişim ben

Zanneyler idim kendimi âzâde-i ‘aşkın

Efsûs bu endîşede mağbûn imişim ben

Mir’ât-ı hayâlimde imiş peyker-i hüsnün

Ol gamzeden efsâne vü efsûn imişim ben

Ummazdım ol âfet beni yâd eylediğin hîç

Fıtnat bu elemden hele memnûn imişim ben (Us 1948: 15).