Madde Detay

Mustafa Hâkî’nin doğumu, ölümü, yaşantısı, eğitimi ve eserleri hakkında kaynaklarda yeterli bilgi bulunmamaktadır. Kaynaklarda onunla ilgili verilen bilgilerin bir kısmı hatalı bir kısmı ise çelişkilidir. Şair hakkında verilen bilgiler, daha çok onun elde bulunan Menâzımü’l-Cevâhir adlı eserine dayanılarak verilmiştir. Şairin asıl adı Mustafa’dır. Şiirlerinde “Hâkî” mahlasını kullanmıştır. Aslen Tire’lidir. Sonradan Üsküdar’a yerleşmiştir. Bu nedenle Mustafa Hâkî el-Üsküdârî olarak bilinmektedir. Bazı kaynaklar onun Gelibolulu olduğunu söyleseler de (Kutluk, 1989: I/327; Ş. Sâmî, 1306: III/2013) bu bilgi yanlıştır. Çünkü Mustafa Hâkî, Menazimü’l-Cevahir’in mukaddimesinde aslen Tire (Sîre)’li olduğunu sonradan Üsküdar’a geldiğini “Mustafa Hâkî es-Sîreviyyi sümme’l-Üsküdârî” ifadesiyle açık bir şekilde ortaya koymaktadır (Arslan 2011: 26). Hâkî’nin doğumu ve ölümü ile ilgili elimizde kesin tarih yoktur. Ancak Menâzimü’l-Cevâhir’in sonundaki eserin yazılış tarihi olan 1042/1632-33 tarihinden hareketle onun bu tarihten sonra öldüğünü ve XVII. yüzyılda yaşadığı söylemek mümkündür. Kaynakların bazılarında (M. Süreyyâ, 1311: II/264; Odabaşı, 2009: 56) onun “Sultan Muhammed-i evvel” yani I. Mehmed döneminde (806/1403-827/1421) öldüğüne dair bilgiler yer almaktadır. Bu bilgiler doğru değildir. Çünkü Hâkî’nin eserini yazdığı tarih ile I. Mehmed’in hükümdarlık dönemi arasında yaklaşık iki asırlık bir zaman vardır (Arslan 2011: 28).

Hâkî’nin Tire’den Üsküdar’a neden geldiği ve hangi eğitim aşamalarından geçtiği hakkında yeterli bilgiye sahip değiliz. Ancak onun eğitimini İstanbul’da tamamladığı elimizde bulunan eseri Menâzimü’l-Cevâhir’i burada yazdığı tahmin edilmektedir. Hâkî’den bahseden kaynakların çoğu onun şairlik yeteneğine sahip olduğu hakkında hemfikirdir. Hâkî’nin elde bulunan eserinin üç dilli (Arapça-Farsça-Türkçe) manzum bir sözlük olması, onun bu üç dilin inceliklerini iyi bilen bir âlim ve bunları manzum olarak işleyen bir şair olduğunu göstermektedir. Hâkî’nin eserinin diğer manzum sözlüklerle karşılaştırıldığında nazım tekniği açısından daha başarılı olduğu ve bundan hareketle de onun şairlik yeteneğine sahip olduğunu söylemek mümkündür. Ayrıca bu tür manzum sözlüklerin yazıldıkları dönemlerde eğitim kurumlarında ders kitabı olarak okutulmaları Hâkî’nin müderris olması ihtimalini güçlendirmektedir.

Elde  Menâzimü’l-Cevâhir adlı  tek eseri bulunmaktadır. Menâzimü’l-Cevâhir: Eser 1042/1632-33 tarihinde kaleme alınmış Arapça-Farsça-Türkçe manzum bir sözlüktür. Hakî, eserini yazdığı tarihi, hatime bölümünde üç dilde “ebced” hesabıyla vermiştir. (Bunlardan Türkçesi şöyledir: Sorarlarsa senden eger Hâkiyâ / Di bin kırk ikide temâm eyledük) Eser, XV. Yüzyıldan sonra Anadolu’da eğitim kurumlarında ve edebî çevrelerde Arapçanın yanında Farsçanın da öğrenilmesine talebin artması ile üç dilde kaleme alınmıştır. Eserde, dil öğrenmeye yeni başlayanların kolay ezberlemesi için secili sözlere yer verilmiş, kıt’alar halinde nazm edilmiş ve kıt’alar hurûf-ı hecâ tertibine göre kafiyelendirilmiştir. Kıt’aların sonunda ise cümlenin bütün hususiyetlerinin öğrenilmesi amacıyla her biri diğerinin tercümesi olan Arapça-Farsça-Türkçe üç mısra yazılmıştır. Eserin yazılmasındaki temel amacın öğreticilik olası, edebî kaygının ikinci planda kalmasına neden olmuş, bu da nazım tekniği açısından çeşitli hataları beraberinde getirmiştir. Eserde, manzum-mensur bir mukaddime, “kıt’a” başlığı altında 29 manzume (bu manzumelerden 28’i “nazm”; 1 tanesi de “mesnevî” nazım şekli ile yazılmıştır) ve bir hatime yer almaktadır. Eserin toplam beyit sayısı ise 409’dur. Eserin Türkiye kütüphanelerinde 9 yazma nüshasının olduğu belirtilmektedir (Arslan 2011: 31-39). Menâzimü’l-Cevâhir’in dört nüshasının karşılaştırılmasıyla ortaya konan tenkitli metni, üç dilde hazırlana dizini bir girişle birlikte yayımlandı (Arslan 2011).

M. Tâhir, Osmanlı Müellifleri’nde Hâkî’nin Menâzimü’l-Cevâhir ve Nâzimü’l-Cevâhir adlı iki ayrı sözlüğünün olduğunu söyler. Bu bilgi hatalıdır. M. Tâhir, Menâzimü’l-Cevâhir’i yanlışlıkla iki ayrı eser olarak değerlendirilmiştir. Nâzimü’l-Cevâhir için verilen matla Menâzimü’l-Cevâhir’in mukaddimeden sonra gelen ilk kıt’asının birinci beyti; sonu olarak verilen beyit ise hatime bölümünde üç dilde düşürülen tarih beyitlerinin Türkçe olanıdır. M. Tahir’in bu değerlendirmede bulunmasına başındaki mukaddime kısmı eksik olan bir nüshasının neden olduğu sanılmaktadır (Arslan 2011: 28).

Arslan, Mustafa (hzl.) (2011). Mustafa Hâkî el-Üsküdârî Menâzimü’l-Cevâhir Arapça-Farsça-Türkçe Manzum Sözlük. Ankara: Genesis Yay.

Arslan, Mustafa (2013). “Türk Dil Kurumu Kütüphanesi Yz. A.210 Numarada Kayıtlı Lügat Mecmuası Üzerine Bir Degerlendirme". Turkish Studies 8 (1): 579-600.

Bursalı Mehmed Tâhir (1333). Osmanlı Müellifleri. C. II. İstanbul.

Hâkî Mustafa Efendi. Menâzimü’l-Cevâhir. Ankara Milli Kütüphane Yz. A 3086/2 (DVD Nr: 164)

Hâkî Mustafa el-Üsküdarî. Lügat-ı Kitâb-ı Menâzimü’l-Cevâhir. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Kütüphanesi, İsmail Sâib Koleksiyonu II/2111.

Hâkî Mustafa el-Üsküdarî. Lügat-ı Manzûme-i Hâkî. Süleymaniye Kütüphanesi. Âşir Efendi 178/2; Ankara Milli Kütüphane MFA (A) 1775.

Hâkî Mustafa el-Üsküdarî, Menâzimü’l-Cevâhir, İstanbul Beyazıt Devlet Kütüphanesi. Nr. 6901.

Kartal, Ahmet (2003). Tuhfe-i Remzî. Ankara: Akçağ Yay.

Kurnaz, Cemal ve Mustafa Tatçı (hzl.)  (2001). Mehmet Nail Tuman, Tuhfe-i Nâilî-Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri. Ankara: Bizim Büro Yay.

Kutluk, İbrahim (hzl.) (1989). Kınalı-zâde Hasan Çelebi Tezkiretü’ş-Şu’arâ. C.I. Ankara: TDK Yay. 327.

Mehmed Süreyyâ (1308). Sicill-i Osmânî. C. II. İstanbul: Matbaa-i Âmire.264.

M. Şemseddin Sami (1306-16/1889-93). Kâmûsü'l-Alam. C. III. İstanbul. 2013.

Müstakimzâde Süleyman Sa’deddîn Efendi (2000). Mecelletü’n-Nisâb (Tıpkıbasım). Ankara: KB Yay.

Odabaşı, Mihrican (hzl.) (2009). Tuhfe-i Nâilî ,Metin ve Muhteva. Yüksek Lisans Tezi. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi.56.

Öz, Yusuf (1996). Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler. Doktora Tezi.  Ankara: Ankara Üniversitesi.