Madde Detay

Asıl adı Mehmed’dir. İstanbul’da doğdu. Gedikpaşa Mahallesi Camii imamı Bıçakçızâde Seyyid Halîl Efendi’nin oğludur. 18. yüzyıl başlarında doğduğu tahmin ediliyorsa da şairin doğum tarihi ve ailesinin diğer fertleri ile ilgili net bir bilgi yoktur. Hâkim, İstanbul’da doğmuş ve yaşamış olmanın verdiği imkânları iyi değerlendirmiş; iyi bir eğitim alıp dönemin ünlü âlimlerinden istifade etmiştir. Arapça, Farsçayı ve çeşitli ilimleri Yanyalı Es'ad Efendi’den ileri derecede okumuş ve öğrenmiştir. Yine meşhur âlim ve mutasavvıflardan Bursalı İsmâil Hakkı Efendi’den ders okumuş ve feyiz almıştır. Hat sanatı ile de meşgul olan şair, nesih ve sülüsü İsmail Efendizâde Abdullah Efendi’den meşk etmiş, Devhatü’l-Küttâb sahibi Suyolcuzâde Mehmed Necîb Efendi’den “ketebe” icazeti almıştır. Hocası, onun hurde, talik ve divani hatlarında da maharetli olduğunu kaydeder. Tasavvuf eğitimine, Hasan Sezâ'î ve Bursalı İsmail Hakkı Efendilerin katkıları olmuştur (İlgürel 1997:189). Sâlim Tezkire'sine göre Hâkim, gezip görmeyi çok seven bir kişidir; Mısır, İran, Rumeli, Anadolu ve Arabistan’da görmediği bir köşe kalmamıştır. Hâkim’in vakur bir edip olduğunu kaydeden Sâlim, onun iyi bir bilgin olması, sarayda yıllarca görev yapmasına karşılık akranlarına göre daha yalın bir hayat sürdüğünü yazar (İnce 2005: 293-294). Hâkim ilk olarak, Mısır seyahati dönüşünde, I. Mahmûd döneminde sarayda sadaret kaleminde başladığı görevine silahdar kâtibi, haslar mukataacısı, cebeciler kâtibi, vakanüvislik, sipahiler kâtibi, maliye tezkirecisi, ruznamecilik gibi çeşitli unvanlarla devam etmiştir. Bu görevler içinde en uzun süreni vakanüvislik olmuştur. 4 Mayıs 1753 tarihinde aldığı vakanüvislik görevini 1766 yılına kadar sürdürmüştür (Aktepe 1976:176). 4 Kasım 1766’da ikinci kez cebeciler kâtibi, son olarak da küçük ruznamecilik görevini yerine getirmiştir. Bu görevde iken 25 Ekim 1770 tarihinde Regaip gecesinde (5 Recep 1184) vefat etmiştir. Mezarı, İstanbul Haydarpaşa’da Ayrılık Çeşmesi yakınlarındadır (Kütükoğlu 1953: V-71).

Hâkim’nin mensur ve manzum bilinen 19 adet eseri vardır. Eserlerinden bazıları şunlardır:

1. Dîvân: 10’a yakın nazım şekli ve 200’ün üzerinde manzumenin bulunduğu mürettep bir divandır. Bilinen iki nüshası İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Bölümü 1224 ve 5586 arşiv numarası ile kayıtlıdır. Şiirlerinde Hâkim mahlasını kullanır. Dîvân'ın tenkitli metni doktora tezi olarak hazırlanmıştır (Poyraz 2008). 

2. Nazîre-i Hilye-i Hâkânî: Hâkânî’nin ünlü hilyesine nazire olarak yazılan 422 beyitlik bir mesnevidir.

3. Vekâyî-i Devlet-i Âlîyye bi-Kalem-i Seyyid Hâkim: Hâkim Târihi olarak da bilinen bu eser yazarın 1166-1180 yılları arasında vakanüvis iken tutmuş olduğu resmî kayıtlardan oluşan vekainamelerden ibarettir ve iki ciltten oluşur. Üzerinde lisans tezi hazırlanmıştır (Özcan 1984). 

4. Acâibü’l-Ahbâr fî Ahbârı Seyyidü’l-Ahyâr: Bir siyer kitabı olan eserde Hâkim, Hz. Peygamberin şefaatine ulaşmak için doğum ve peygamberlik görevinin müjdesiyle ilgili bir eser yazdığını belirtir.

5. Şerh-i Esmâ-i Hüsnâ: Eser mesnevî tarzında yazılmıştır ve 300 beyitten oluşur. Allah’ın güzel isimlerini tavsif eder. Yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır (Kızılabdullah 2004). 

Diğer eserleri ise, Kavâ'idü’l-Fürsî, Terceme-i Füsûsu’l-Hikem, Tevhîd-nâme, Şerh-i Kasîde-i Örfî, Şerh-i Rubâî-i Hazret-i Mevlevî, Şerh-i Kasîde-i Kâ’b bin Züheyr, Şerh-i Kasîde-i Dimyâtıyye, İşârât, Risâletü’l- Mehdiyyetü’l-Hakîka, Risâletü’l-Mehdiyyetü’l- Hanefiyye, Tehlil-nâme, Nazîre-i Rûhî-i Bağdâdî ve  Nefhatü’z-Zât ve’s-Sıfât'tır.

Tezkirelerde edebî kişiliğinden övgüyle bahsedilir. Eserlerini genellikle edebiyat, din ve tarih konularında kaleme alan Hâkim, çağdaşları olan Nedîm ve Şeyh Gâlib gibi şairliğiyle öne çıkamamıştır. Manzum ve mensur birçok telif ve tercüme eseri, şerh ve nazireleri bulunması, çeşitli konularda yazması ve  iki büyük şairle aynı asrı paylaşması, onların gölgesinde kalmasına neden olmuştur. Klasik şiir geleneğine bağlı kalan Hâkim, zaman zaman yenilik arayışlarına girerek bunları şiirlerine yansıtmış, kimi zaman da Sebk-i Hindî özelliklerini taşıyan beyitler kaleme almıştır. Tezkirelerin bir kısmı onun yalnızca tarihçiliği ve tarih düşürmesindeki ustalığı ile ilgilenmişlerdir. M.1755 yılında İstanbul Boğazı’nın -Sütlüce ile Eyüp arasının- donması üzerine düşürdüğü tarih bunların en meşhurudur (Akbayar 1996: 560).

Akbayar, Nuri (hzl.) (1996). Mehmed Süreyya Sicill-i Osmanî . İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay. 560.

Aktepe, Münir (1976). Şemdânî-zâde Fındıklılı Süleyman Efendi Tarihi Mür’i’t-Tevârih. İstanbul. 176.

Babinger, Franz (1982). Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri. çev. Coşkun Üçok. Ankara: KTB Yay.

Banarlı, Nihat Sami (1998). Resimli Türk Edebiyatı Tarihi. C.2. İstanbul: MEB Yay.

Bursalı Mehmed Tâhir (1299). Osmanlı Müellifleri. C.2. İstanbul: Matbaa-i Âmire. 142.

İlgürel, Mücteba (1997). “Hâkim Mehmed Efendi”. İslam Ansiklopedisi. C.15. İstanbul: TDV Yay. 189-190.

İnce, Adnan (hzl.) (2005). Sâlim, Tezkiretü’ş-Şuarâ.. Ankara: AKM Yay. 293-294.

Kızılabdullah, Şahin (2004). Hâkim Seyyid Mehmed Efendi Hayatı, Eserleri ve Mamzum Şerh-i Esma-i Hüsna’sı. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.

Kilisli, Muallim Rıfat (tertip eden) (1942). Suyolcu-zâde Mehmed Necîb Devhâtü’l-Küttâb. İstanbul. 43.

Kütükoğlu, Bekir (1953). “Müverrih Vâsıf’ın Kaynaklarından Hâkim Tarihi”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi 5: 69-76.

Müstakimzâde Süleyman Sâ’deddîn Efendi (1928). Tuhfe-i Hattâtîn. Türk Tarih Encümeni Külliyâtı. İstanbul: Devlet Matbaası.

Özcan, Abdulkadir (hzl.) (1984). Hâkim Tarihi. Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi. 

Poyraz, Yakup (2008). Seyyid Mehmed Efendi (Hâkim) Yaşamı, Edebî Kişiliği ve Dîvânı Üzerinde Bir Araştırma (İnceleme-Metin). Doktora Tezi. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi. 

Poyraz, Yakup (2007). “Hâkim Seyyid Mehmed Efendi’nin ‘Nazire-i Hilye-i Hâkanî’ Adlı Eseri”. Turkish Studies 2 (3): 449-488.

Yılmaz, Ahmet (1991). Müstakimzâde Süleyman Sadettin Hayatı, Eserleri ve Mecelletü’n-Nisâb’ı. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi. 

Gazel 

Pâ-mâl-i ‘aşka râhat u sâmân olur mı hîç

Bî-pâ vü ser-bürehneye dâmân olur mı hîç

Ebrûsıdur nişân-ı melâhat o mehveşün

Bî-pençe zîb-i safha-i fermân olur mı hîç

Seng-i siyâha hûn-ı ciğer eylemez eser

Zâhid harîf-i neşve-i mestân olur mı hîç

Pervâne gibi âteş-i ‘aşk ile yanmayan

Bezm-i harîm-i vuslata şâyân olur mı hîç

Hâkim rehîn-i deşt-i cünûn olmasa eğer

Dâ’im esîr-i zülf-i perîşân olur mı hîç

(Poyraz, Yakup (2008). Seyyid Mehmed Efendi (Hâkim) Yaşamı, Edebî Kişiliği ve Dîvânı Üzerinde Bir Araştırma (İnceleme-Metin). Doktora Tezi. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi. 406.)

Gazel  

Sû-be-sû çeşm-i tenün ‘işve-i cânâne gazel

Teng olur nâtıka-i kâfiye-sencâna gazel

Vasf-ı la’l-i leb-i cânâneyi işrâb ideli

Devr iderse n’ola meyhâne-be-meyhâne gazel

Çâk çâk eylemese sînesini olmaz idi

Şâne-i ‘ukde-güşâ zülf-i perîşâna gazel

Şi’rde hikmet ile sihr ü beyân oldığına

Yetişür nefha-i i‘câz-ı Kelîmâne gazel

Kim olurdı ana tamgâ-zen-i tahsîn-i kabûl

Gelmese bender-i endîşede im‘âna gazel

Dest-mâl-i sühanı işleme zen-dost gibi

Şehvet-engîz olamaz tavr-ı Nedîmâne gazel

Rûmı seyr eyledi sahbâ-yı hayâlün Hâkim

Ba’dezîn eyle revân milket-i Îrâna gazel

(Poyraz, Yakup (2008). Seyyid Mehmed Efendi (Hâkim) Yaşamı, Edebî Kişiliği ve Dîvânı Üzerinde Bir Araştırma (İnceleme-Metin). Doktora Tezi. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi. 469.)