Madde Detay

Halîlî 16. yüzyıl mutasavvıf şairlerinden olup künyesi, “Halîlî bin Yûsuf bin Hayreddîn bin Hatîb Mar’aşî”dir. Bu künye, şairin kendi eserlerinin ketebe kaydında yer almaktadır. Ayrıca divançesindeki “Silsile-nâme’de “Halîlî El-Mar’aşî” ifadesi bulunmaktadır. Bu bilgiler Halîlî’nin Maraşlı olduğunu göstermektedir. Şiirlerinin çoğunda “Halîlî” birkaçında ise “Halîl” mahlasını kullanan şairin doğum yeri ve doğum tarihi bilinmemektedir. Halîlî’nin dedesi Hayreddîn bin Hatîb, meşhur adıyla Hayreddîn-i Mar’aşî (ö. 876/1472) ilim tahsili için dönemin önemli kültür merkezlerinden Amasya’ya gitmiştir. Asıl adı Hızır olan Hayreddîn-i Mar’aşî’nin babasının adı da Hatîb’dir. Hayreddîn-i Mar’aşî, II. Bayezid’in Amasya valiliği sırasında teşekkül eden hat muhitinin en önemli simasıdır. Şeyh Hamdullah, Hayreddîn-i Mar’aşî’nin talebesidir. Hayreddîn-i Mar’aşî, büyük talebeleri ve hat silsilesindeki önemli konumu sebebiyle “Üstâd-ı Esâtize/Üstatların Üstadı” unvanıyla anılır. Hayreddîn-i Mar’aşî’nin günümüze intikal eden herhangi bir yazısına henüz rastlanmamıştır (Serin 1998: 57; Arifî 1332: 90-91; Alparslan ve Yakar 2009: 102-103). Halîlî-i Mar’aşî’nin XIX. asra ait Kahramanmaraş’ta bulunan yazma bir mecmuada şiirlerinin yer alması, ailenin Maraş ile irtibatının kesilmediğini göstermektedir. Bu irtibatta, Halîlî-i Mar’aşî’nin silsilesinde yer alan son iki mürşidinin Antepli (Yakûb-ı Ayıntâbî ve Ahmed-i Rûmkal’avî) olmasının da etkili olduğunu düşünmek mümkündür. Halveti mürşidi” olan Halîlî’nin silsile-nâmesi divançesinde bulunmaktadır. Şair, mutasavvıf olması sebebiyle bazı eserleriyle türbesinde “Şeyh Halîl” olarak da anılmaktadır. Süleymaniye Kütüphanesi Şehit Ali Paşa 1121/1’de kayıtlı bir mecmuada Halîlî Efendi’nin vefatına düşürülmüş iki tarih mevcuttur. Ebcedle düşülen ve altına rakamla açık olarak yazılan bu tarihlere göre, Halîlî-i Mar’aşî, 998/1589-90 tarihinde vefat etmiştir. Türbesi Konya Musalla Mezarlığı’ndadır.

Halîlî-i Mar’aşî’nin günümüze beş eseri intikal etmiştir: 1. Dîvânçe-i Halîlî-i Mar’aşî 2. Etvâr-ı Seb’a 3. Ravzatü’l- Îmân 4. Risâle-i Ahlâk I-II, 5. Lübbü’n- Nasâyih.

Halîlî-i Mar’aşî’nin eserlerinin hemen hepsi dinî-tasavvufi ve ahlaki muhtevalıdır. Ahlak risaleleri dışındaki bütün eserleri telif ve manzumdur. Birer başlık altında yazılan divançedeki şiirlerin her biri dinî-tasavvufi edebiyatın nazım türü mahiyetindedir. Divançenin yurt içi ve yurt dışında on bir nüshası tespit edilmiştir. Etvâr-ı Seb’a, manevi yolculukta nefsin mertebelerini konu alan bir eserdir. Eserin yurt içinde beş nüshası bulunmaktadır (Alıcı 2012: 39-41). Ravzatü’l-Îmân dinî-tasavvufi didaktik bir mesnevidir. Eserin yurt içi ve yurt dışında on beş adet nüshası bulunmaktadır (Alıcı 2012: 41-44). Ravzatü'l-İmân üzerine Harun Kırkıl tarafından yüksek lisans tezi yapılmıştır. Risâle-i Ahlak I-II, mensur ve tercüme olup klasik ahlak anlayışı çerçevesinde yazılmış dinî-tasavvufi küçük birer lügat mahiyetinde eserlerdir. Eserin tek nüshası Çorum Hasan Paşa Kütüphanesindedir. Yurt içinde iki nüshası bulunan Lübbü’n- Nasâyih ise şairin ahlak ve nasihat konulu manzum diğer küçük bir eseridir (Alıcı 2012: 45-47).

 

Halîlî’nin edebî şahsiyeti hakkında söylenebilecek en önemli husus, mutasavvıf bir şair olmasıdır. Şiiri dinî-tasavvufi konuları anlatmak için bir vasıta olarak kullanmıştır. Allah ve peygamber sevgisi, mürşide bağlılık, tasavvuf yolunun adap ve erkânı şiirlerinin ana konularıdır. Dinî tasavvufi vadide yazdığı âşıkane ve hikemi şiirleri oldukça orijinal ve dikkat çekicidir. Halîlî, bütün şiirlerini aruz vezniyle yazmıştır. Şiirleri didaktik muhtevada olduğundan eserlerinde sade bir dil kullanmıştır. Nefsin mertebelerini konu alan Etvâr-ı Seb’a adlı eseri ise ağdalı bir dille yazılmıştır. Şairin şiirlerinde yer yer Eski Anadolu Türkçesi özellikleri de görülmektedir.

 

Alıcı, Lütfi (2005). “Tezkirelere Göre Kahraman Maraşlı Divan Şairleri”, KSÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. Kahramanmaraş. 114.

Alıcı, Lütfi vd. (2009). “Maraşlı Divan Şairleri”, Türk Edebiyatında Maraşlılar. Kahramanmaraş: Ukde Yay.

Alıcı, Lütfi (2010). Halîlî-i Mar’aşî, Divançe ve Etvâr-ı Seb’a Tenkitli Metin-Tıpkıbasım. Kahramanmaraş: Ukde Yay.

Alıcı, Lütfi (2012). Halîlî-i Mar’aşî Risâle-i Ahlâk I-II Çeviri Yazı-Tıpkıbasım. Kahramanmaraş: Ukde Yay.

Alıcı, Lütfi, G. Alıcı Tanıdır (2012). Halîlî-i Mar’aşî Ravzatü’l-Îmân Tenkitli Metin-Sözlük-Tıpkıbasım. Kahramanmaraş: Ukde Yay.

Alparslan, Yaşar, Yakar, Serdar (2009). Maraş Meşhurları. Ankara: T.C. Kahramanmaraş Valiliği Yay.

Ârifî (1332). “Maraş ve Elbistan’da Dulkadir (Zülkadir) Oğulları Hükûmeti, Hattat-ı Meşhûr Hayreddîn El- Mer’aşî” Târîh-i Osmânî Encümeni Mecmuası. Y. 7. 38.

Çiftçi, Cemil (2000). Maraşlı Şairler Yazarlar Alimler. İstanbul: Kitabevi Yay. 

Kırkıl, Harun (2005). Halîl Hayatı Eserleri ve Ravzatü'l-İmân İsimli Eserinin Metin Tetkiki. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul. Marmara Üniversitesi.

Mecmua (yty). Kahramanmaraş Hâfız Ali Efendi İlmî Eserler Kütüphanesi. Nu. 291.

Muslu, Ramazan (2007). “Halvetiyye’de “Atvâr-ı Seb’a” Yazma Geleneği ve Sofyalı Bâlî’nin Atvâr-ı Seb’a Risalesi”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi. 18.

Serin, Muhittin (1998). “Hayreddîn Mar’aşî”. İslam Asiklopedisi. C. 17. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 57.

 

 Derviş-nâme/Gazel

 Dervîş ölmezden öndin öl rızâ-yı Hakka budur yol

 Tecellîde tesellî bul eger dervîş isen dervîş

 

 Dilerse cânı cânânun belâdan dönme vir cânun

 Unutma ahd ü peymânun eger dervîş isen dervîş

 

 Huda her yirde hâzır bil kulûba cümle nâzır bil

 Sınuk dillerde nâzır bil eger dervîş isen dervîş

 

 Gönül yıkmaga kasd itme yola a’mâ gibi gitme

 Megesle mûrı incitme eger dervîş isen dervîş

 

 Sözüni lutfilen söyle yüzüni hâk-i râh eyle

 Dime şu şöyle bu böyle eger dervîş isen dervîş

 

 Harâbâtîye hôr bakma özüni odlara yakma

 Sakın hîç bir gönül yıkma eger dervîş isen dervîş

 

 Sözün benlikle feth itme özün yirmekle medh itme

 Adûnı dahi kadh itme eger dervîş isen dervîş

 

 Elin öp kim seni dögse du’â eyle sana sögse

 Gurûr itme seni ögse eger dervîş isen dervîş

Alıcı, Lütfi (2010). Halîlî-i Mar’aşî, Divançe ve Etvâr-ı Seb’a Tenkitli Metin-Tıpkıbasım. Kahramanmaraş: Ukde Yay. 83-86.

 

 Hayret-nâme/Gazel  

 Hum-hânede derdünle hem-hânelik elvirdi

 Işk câmını nûş itdüm mestânelik elvirdi

 

 Dil-şâd olayın dirken gam küncine tuş oldum

 Âbâd olayın dirken vîrânelik elvirdi

 

 Senden beni vâveylî dûr itdi felek hayli

 Gel yit bana a Leylî dîvânelik elvirdi

 

 Işk irdi bana Hakdan geçdüm karadan akdan

 Kendümden vü bu halkdan bîgânelik elvirdi

 

 Sır zâhir olup dilde zıdlık türedi ilde

 Her meclis ü mahfilde efsânelik elvirdi

 

 Ol sır ki nihân içre keşf oldı ayân içre

 Rüsvây-ı cihân içre bir dânelik elvirdi

 

 Ta’n itme Halîlîye olmış diyü ser-gerdân

 Kim şem’-i ruhun gördi pervânelik elvirdi  

Alıcı, Lütfi (2010). Halîlî-i Mar’aşî, Divançe ve Etvâr-ı Seb’a Tenkitli Metin-Tıpkıbasım. Kahramanmaraş: Ukde Yay. 114.