Madde Detay

Adı İzzeddîn’dir. 13. yüzyılın ikinci yarısında Horasan’ın İsferâyîn (Esferâîn/Astarâyîn) şehrinde doğdu. Babasının adı Hasan’dır. Şeyh Cemâleddîn Ahmed Zâkir’e mürit oldu. Tasavvufta mesafe kat ederek “Şeyh İzzeddîn” olarak ünlendi. Bazı kayıtlarda 658/1260-61 yılında öldüğü bildirilmekle (Seferli vd. 1993: 31) birlikte şeyhi Ahmed Zâkir’in mürşidi Şeyh Radiyyüddîn Alî Lala’nın ölüm tarihine (642/1244-45) istinaden onun, 14. asrın birinci yarısında vefat ettiği kabul edilmektedir (Köprülü 1989: 74, 178).

Azerbaycan Türkçesi ile yazdığı şiirlerinde Hasanoğlu, Farsça gazellerinde Pur-i Hasan mahlasını kullanan şair hakkında ilk bilgiyi veren Devletşâh’tır. Bu tezkireciye göre Hasanoğlu arif, muvahhit, salik, meczup biridir ve şiirleri Azerbaycan’la Anadolu’da çok meşhurdur (Devletşâh 1977: 275). Manzumeleri Harzem, Kıpçak ve Mısır’da da tanınmıştır (Banarlı 1987: 364; Kerimli 2009: 3). Kaynaklarda Dîvân’ı olduğu belirtilmişse de (Devletşâh 1977: 275; Yusifli 2008: 238; Kerimli 2009: 4) söz konusu eser henüz ele geçmemiştir. Elimizde sadece üçü Azerbaycan Türkçesi biri de Farsça dört şiiri bulunmaktadır. Azerbaycan Türkçesiyle kaleme aldığı şiirleri nedeniyle Türkçeyle şiir yazan ilk şair unvanını almıştır (Kahramanov 2005: 10). Farsça şiiri Devletşâh Tezkiresi’ndedir (Devletşâh 1977: 275) Tespit edilen ilk Türkçe gazeli “Apardı könlümi bir hoş gamer-yüz cân-fezâ dilber” mısraı ile başlamaktadır. “Leiden Akademisi Kütüphanesi 1553”da kayıtlı Seyf-i Serâyî’nin Kitâbu Gülistân bi’t-Türk (793/1391) mecmuasının 184a varağında yer alan bu gazeli Fuad Köprülü tanıtmıştır (Uzluk 1954: 367; Karamanlıoğlu 1989: 367; Banarlı 1987: 364). Ömer Bin Mezîd’in Mecmûatü’n-Nezâir’ine aldığı “kim” redifli ikinci gazeli Sadettin Nüzhet Ergun tarafından tanıtılmıştır (1928). Gazel hakkında Azerbaycan’da ise ilk bilgiyi Aydın Abıyev vermiştir (1987). Ancak edebiyat tarihlerinde ve Hasanoğlu ile ilgili çalışmalarda yer verilmemesi nedeniyle bu gazel bir kaç defa yeniden gündeme getirilmiştir (Alizade 1997; Qayıbov 2008). Şairin “benim” redifli üçüncü gazeli ise Barbara Flemming tarafından Mısır’da tespit edilmiş (1975: 331-341); Ferhad Zeynalov da bu metin üzerine bir bilgilendirme yazısı yazmıştır (1972). “Paris Bibliotheque National’de Supplement Turcs 361”da kayıtlı bir mecmuanın 45a varağında bulunan Hasanoğlu’na ait şiir Flemming’in neşrettiği ile aynıdır. Ancak birkaç beyit daha fazladır (Ersoy 2013: 252).

Hasanoğlu’nun sofilik silsilesinin Ahmed Yesevî’ye kadar uzanmasının Yesevî hikmetleri gibi hece vezniyle Türkçe şiirler söylemiş olma ihtimalini doğurduğu, XVI. yüzyıl Osmanlı tezkirecilerine istinaden de türkülerinde Yesevî tesirinin bulunduğu belirtilmiştir (Köprülü 1993: 179; Köprülü 1996: 32, 36). İsmail Hikmet ise Hasanoğlu’nun meşhur Türk mutasavvıfı Ahmed Yesevî’nin tesiri altında yetiştiği, hikmetlerini okuyarak ondan ilham aldığı muhakkaktır, demiştir (Bayram 2013: 182). Türkçe manzumelerinin Türk halk şiiri nazım şekillerinden “mani” özellikleri taşıdığı dikkati çekmektedir. O, bunların ikisinde dinî ahlakî düşüncelere, vahdet-i vücut anlayışına ve tasavvufî sembollere yer vermiş, “benim” redifli gazelinde âşıkane duyguları terennüm etmiştir. Hasanoğlu’nun kudretli bir şair olduğunu gösteren en önemli emare, gazellerinin hem yaşadığı hem de sonraki dönemlerde “Seyf-î Serâyî, Ahmed-i Dâ’î, Nâmûsî, Ömer bin Mezîd” gibi birçok tanınmış isim tarafından tanzir edilmesidir (Araslı 1960: 223; Kahramanov 2005: 10; Köprülü 1996: 34-35; Feyzullayeva 2009: 82- 83).

Abbaslı, Mirza (1981). “Şeyh İzzeddin Hesenoğlu”. Azerbaycan (3): 165-178.

Abıyev, Aydın (1987). “Hesenoğlunun Yeni Bir Şeiri”. Edebiyat ve İncesenet Gazetesi. 26 İyun.

Alizade, Samed (1997). “Hesenoğlunun Namelum Şeiri”. Edebiyat ve İncesenet Gazetesi. 30 Oktyabr.

Araslı, Hemid (1960). Azerbaycan Edebiyatı Tarihi. C. 1. Bakı: Elm Neşriyatı.

Banarlı, Nihat Sami (1987) Resimli Türk Edebiyatı Tarihi. C. I. İstanbul: MEB Yay.

Bayram Parvana (hzl.) (2013). Hikmet, İsmayıl - Azerbaycan Edebiyatı Tarihi. C. 1-2. Ankara: Akçağ Yay.

Canpolat, Mustafa (hzl.) (1982). Ömer Bin Mezîd, Mecmûatü’n-Nezâir. Ankara: TDK Yay.

Devletşâh (1977). Tezkire-i Devletşah (Tezkiretü’ş-Şu’arâ). C. 3. çev. N. Lugal. İstanbul: Tercüman Gazetesi Yay.

Ergun, Sadettin Nüzhet (1928). “Hasanoğlı ve Yeni Bir Gazeli”. Milli Mecmua (107): 1721-1722.

Ersen, Ersoy (2013). “XIV-XVI. Yüzyıllar Arasında Yazılmış Bazı Şiirleri İhtiva Eden Bir Mecmua ve İbni Ömer’in Şiirleri”. Turkish Studies. International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 8 (1): 249-266.

Feyzullayeva, Vecihe (2009). “Hesenoğlu Portreti”. Azerbaycan Edebiyatı Tarihi. C. 3. Bakı: Elm Neşriyatı. 79-85.

Flemmıng, Barbara. (1975). “Hasan Oğlunun Bir Gazeli (Sultan Gavrî Dîvanı’nda Bilinmeyen Şiirler) ”. I. Türk Dili Bilimsel Kurultayına Sunulan Bildiriler 1972. Ankara: TDK Yay. 331-341.

Haşimli, Hüseyin (2009). Türk Halklarının Edebiyat İlişkilerine Dair Araştırmalar. Ankara: Kültür-Ajans Yay.

Kahramanov, Cahangir (hzl.) (2005). Azerbaycan Klasik Edebiyatından Seçmeler. C. 1. Bakı: Şerg-Gerb Neşriyatı.

Karamanlıoğlu, Ali Fehmi (hzl.) (1989). Seyf-i Sarâyî, Gülistan Tercümesi (Kitâb Gülistan bi’t-Türki). Ankara: TDK Yay.

Kerimli, Teymur (hzl.) (2009). İmaddedin Nesimi, Qazı Bürhaneddin, İzzeddin Hesenoğlu. Bakı: Çaşıoğlu Neşriyatı.

Köprülü, Mehmet Fuad (1989). Edebiyat Araştırmaları. İstanbul: Ötüken Yay.

Köprülü, Mehmet Fuad (1993). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yay.

Köprülüzade Mehmet Fuad (1925). “Azeri Edebiyatına Ait Notlar 1, Hasanoğlu -Şeyh İzzettin Bor Hasan İsferayini”. Darülfünun Edebiyat Fakültesi Mecmuası 4 (1): 69-77.

Köprülüzade, Mehmet Fuad (1996). Azeri Edebiyatına Aid Tetkikler. Bakı: Sabah Neşriyatı.

Qayıbov, Seyran (2008). “Kim-İzzeddin Hesenoğlunun Yeni Gezeli”. Zaman Gazetesi. 14-15 Oktyabr.

Seferli Elyar, X. Yusifli (1993). “İzzeddin Hasanoğlu”. Başlangıcımızdan Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi. Azerbaycan Türk Edebiyatı. Nesir-Nazım. C. 2. Ankara: KB Yay. 31-32.

Uzluk, Feridun Nafiz (hzl.) (1954). Seyfi Serâyî, Gülistan Tercümesi. Ankara: TDK Yay.

Yusifli, Xelil (2008). “İzzeddin Hasanoğlu”. Azerbaycan Edebiyatı Tarihi. C. 3. Bakı: Ozan Neşriyatı. 237-242.

Zeynalov, Ferhad (1972). “Hesenoğlunun Azerbaycanca Yeni Şeiri”. Edebiyat ve İncesenet Gazetesi. 25 Noyabr.

Gazel

Apardı könlümi bir hoş gamer-yüz cân-fezâ dilber.

Ne dilber? Dilber-i şâhid. Ne şâhid? Şâhid-i server.

Men ölsem sen büt-i şengül, sürâhî, eyleme gülgül.

Ne gülgül? Gülgül-i bade. Ne bade? Bâde-yi ehmer.

Başımdan getmedi hergiz senünlen içtigüm bâde.

Ne bâde? Bâde-yi mestî. Ne mestî? Mestî-yi sâger.

Şahâ şîrîn sözün kılur Mısırda bir zamân kâsid.

Ne kâsid? Kâsid-i kiymet. Ne kiymet? Kiymet-i şekker.

Tutuşmayınca der âteş belürmez hislet-i enber.

Ne enber? Enber-i sûziş. Ne sûziş? Sûziş-i mecmer.

Ezelde cânım içinde yazıldı sûret-i meni,

Ne meni? Meni-yi sûret. Ne sûret? Sûret-i defter.

Hesenoğlu sana gerçi duâçıdır, velî sâdik.

Ne sâdik? Sâdik-i bende. Ne bende? Bende-yi çâker. 

(Karamanlıoğlu, Ali Fehmi (hzl.) (1989). Seyf-i Sarâyî, Gülistan Tercümesi (Kitâb Gülistan bi’t-Türki). Ankara: TDK Yay. 367/184a.)

Gazel

Acab bilsem beni şeydâ kılan kim

Bana bu ışk odın peydâ kılan kim

Acablaram acab kaldum ilâhî

İmân ehlin dutup tersâ kılan kim

Kamışdan şeker ü taşdan cevâhir

Agaçdan dâneyi hurmâ kılan kim

Tenüm yetmiş iki dürlü damardur

Kimin irmak kimin deryâ kılan kim.

Ko bu tedbîri gel takdîri gözle

Bugünki va’deyi ferdâ kılan kim

Bu natun ferrişi her dem bu ferrâş

Bu arşun rengîni mînâ kılan kim

Hasan Oğlu bu bir katra menîden

Anun hûb sûretin zîbâ kılan kim.

(Canpolat, Mustafa (hzl.) (1982). Ömer Bin Mezîd, Mecmûatü’n-Nezâir. Ankara: TDK Yay. 150-151.)

Gazel

Necesen, gel, ey yüzü agım benim?

Sen eritdin odlara yagım benim.

And içerem senden artık sevmeyem,

Senin ile hoş keçer çagım benim.

Hüsn içinde sana mânend olmaya,

Esli yüce, könlü alçagım benim.

Al elimi ireyim meksûdime,

Koyma yürekde yana dâgım benim.

Sen rekîbe sirrini fâş eyledin,

Anın ile oldu şiltagım benim.

Kışladım kapında itlerin ile,

Oldu kûyin üşde yaylagım benim.

Ben ölicek yoluna gömün beni,

Baka dursun yara topragım benim.

Topragımdan bite hesretle ağac,

Kıla zârî cümle yapragum benim.

Bu Hesenoglu senin bendendürür,

Anı redd etme yüzi agum benim.

(Kerimli, Teymur (hzl.) (2009). İmaddedin Nesimi, Qazı Bürhaneddin, İzzeddin Hesenoğlu. Bakı: Çaşıoğlu Neşriyatı. 349.)