Madde Detay

Kafkasya'da doğdu. Ömrünün büyük bir çoğunluğunu Tunus'ta geçirdiği için Tunuslu Hayreddîn Paşa adıyla tanındı. Hayatının ilk yıllarına ait bilgiler yetersizdir. Kafkasya'da bir Rus taarruzu esnasında ailesini kaybettiği, küçük yaşta köle olarak İstanbul'a getirildiği, Nakibüleşraf ve Anadolu Kazaskeri Kıbrıslı Tahsîn Bey tarafından satın alındığı bilinmektedir. Tahsîn Bey'in Kanlıca'daki yalısında yetişti. 1246/1830 senesinde Tunus valisi Ahmed Paşa'nın bir adamı tarafından Tunus'a götürüldü. Bazı kaynaklarda bu sırada on üç yaşında olduğu belirtilmektedir. Ahmed Paşa'nın sarayında memluk olarak Arapça ve İslami ilimler alanında özel eğitim gören Hayreddîn, kısa zamanda Ahmed Paşa'nın ve Vezîr-i Ekber Hazinedar Mustafa Paşa'nın güvenini kazandı, onlardan ilgi ve teşvik gördü. Askerlik mesleğine intisap ederek kabiliyet ve çalışkanlığı sayesinde süratle yükseldi. 1256/1840 yılında Ahmed Paşa tarafından modern bir ordu kurmak için teşkil edilen Bardo Harbiye Mektebi'nde görevli Fransız subaylar ve müşavirlerle tanıştı. Yeni sistemleri ve Fransızcayı öğrenmeye gayret etti. İlk yenilikçi fikirleri Tunus'ta Mahmud Kabadu ve İbrâhim Er-Riyâhî'den aldı. 1262/1846 senesinde miralay, 1266/1850 yılında da mirliva ve süvari askerleri kumandanı oldu. Avrupa ile doğrudan teması, 1262/1846 senesinde Ahmed Paşa'nın yaveri sıfatıyla Paris'i ziyaret etmesiyle başladı. 1270-1274/1853-1857 yılları arasında Paris'te kaldı. Tunus ile ilgili bir meselede Tunus temsilcisi olarak bulundu ve konuyu Tunus'un menfaatlerine uygun bir şekilde halletti. Bu sırada Avrupa medeniyetini yakından tanıma fırsatını bulduğu gibi Fransızcasını da ilerletti. 1272/1855 yılında feriklik rütbesi verildi. Paris'teki başarısından dolayı 1274/1857 yılında Bahriye Müdürü tayin edildi ve Tunus'a dönerek görevine başladı. 1279/1862 yılına kadar süren bu görevi sırasında bahriyeyi ve donanmayı ıslaha ve modernleştirmeye çalıştı. 1277/1860 senesinde Tunus anayasasını hazırlayan komisyona üye seçilen Hayreddîn Paşa, bir yıl sonra da istişarî mahiyetteki Meclis-i Ekber'in önce üyesi, sonra başkanı oldu. 1279/1862'de Bahriye müdürlüğü ve Meclis-i Ekber başkanlığından istifa etti. 1279/1862'den 1286/1869'a kadar önemli bir görev almadı. Ancak İstanbul'a ve bazı Avrupa başşehirlerine geçici vazifelerle gönderildi. 1286/1869 senesinde kurulan Milletlerarası Maliye Komisyonu başkanlığına tayin edildi. 1287/1870'te kendisine "Vezir-i Mübaşir" unvanı verildi. Üç vali devrinde otuz altı yıldan beri aralıksız Reis-i Müdiran olan Hazinedar Mustafa Paşa'nın azli üzerine 1290/1873'te onun yerine Hayreddîn Paşa tayin edildi. Vezir-i Mübaşir unvanı kaldırıldı. Maliye Komisyonu başkanlığı yerinde bırakıldı ve Hariciye Müdürlüğü görevi ilave olarak verildi. 1294/1877 senesinde iç ve dış baskılar sonucu Reis-i Müdiranlık'tan istifa etti. Bir süre Fransa'da kaldı. Sonra II. Abdülhamîd tarafından 1295/1878 yılında İstanbul'a davet edildi, kendisine vezaret rütbesi verildi, Meclis-i Ayan üyeliğine, daha sonra da yeni kurulan Maliye Komisyonu başkanlığına getirildi. İki ay sonra da aynı yılın sonlarında Sadrazamlığa tayin edildi. Sekiz ay kadar bu görevde kaldı, sonra istifa etti. 1299/1882 yılında tekrar Sadrazamlık teklif edildiyse de bu görevi kabul etmedi. 1308/1890 yılında İstanbul'da vefat etti ve Eyüp Sultan İskelesi'nde Şah Sultan İmareti bahçesine defnedildi. Mezarı Tunus cumhurbaşkanı Habib Burgiba'nın ricası üzerine 1968 yılında Tunus'a nakledildi ve millî kahramanlar için yapılan bir anıta gömüldü (Çetin 1998: 57-59).

Hayreddîn Paşa'nın bilinen tek eseri Akvemü'l-Mesâlik Fî Ma'rifeti Ahvâli'l-Memâlik adlı Arapça kitaptır. Bu eser 1284/1868 senesinde Tunus'ta basıldı. Müellif özellikle önemli olan mukaddime kısmını aynı yıl Paris'te Fransızca olarak Reformes Necessaire aux Etats Musulmans adıyla yayımlamıştır. Bu mukaddime kısmı 1293/1876 yılında İstanbul'da, 1300/1882 yılında İskenderiye'de yayımlanmış, Türkçe tercümesi ise Abdurrahman Süreyya Efendi tarafından yapılmış ve İstanbul'da 1296/1879 senesinde bastırılmıştır. İngilizcesi ise önce 1874'te Atina'da daha sonra da Cambridge'te yayımlanmıştır. Aynı zamanda bir düşünür olan Hayreddîn Paşa, İstanbul'da iken Es-Selâm adlı Arapça bir gazete de yayımlatmıştı. Hayreddîn Paşa'nın anıları Memoires: Kheredine, Homme d'Etat adıyla 1971'de Tunus'ta yayımlandı. 1875-1879 yılları arasındaki yazışmaları da Documents sur Kheredine (Hayreddin Üzerine Belgeler) adı altında toplanarak üç uzun makale halinde 1938-1940 yılları arasında yayımlandı. Hayreddîn Paşa üzerine Dr. Atilla Çetin tarafından Tunuslu Hayreddîn Paşa adıyla önemli bir eser de yayımlanmıştır. Bu eserde Hayreddîn Paşa ile ilgili geniş bilgi ve bibliyografya mevcuttur (Çetin 1988).

Tam bir reformcu olan ve görevleri sırasında yaptığı ıslahatlarla herkes tarafından takdir edilen Hayreddîn Paşa, aynı zamanda 19. yüzyıl İslam dünyasının çöküş sebeplerini ve buna karşı alınacak tedbirleri araştıran, fikir ve çözümler üreten bir devlet adamıydı. Akvemü'l-Mesâlik'te Avrupa devletlerinin siyasi, iktisadi, askerî vb. özelliklerinin ve üstünlüğünün anlatımı büyük yer tutar. Hayreddîn Paşa, eserin daha ilgi çekici ve önemli bölümü olan mukaddimede siyasi fikirlerini açıkladığı gibi Avrupa uygarlığı ile İslam dünyasını karşılaştırarak müslümanların eski üstünlüklerini tekrar kazanabilmelerinin çarelerini araştırır. Yeni dünya şartları içinde pratik teklifler ileri sürer. Hayreddîn Paşa'nın asıl amacı müslüman kalarak modernleşmekti. Devlet adamı ve nazariyatçı karakterini şahsında birleştiren Hayreddîn Paşa'nın fikirleri Cemâleddîn Afgânî, Muhammed Abduh ve İstanbul'da Sebîlü'r-Reşâd grubu tarafından da ilgi görmüştü. Akvemü'l-Mesâlik'te ortaya koyduğu fikirlerine icra adamı olarak da daima sadık kalan Hayreddîn Paşa, Tunus'taki reformları ve ıslahatları ile Tunus rönesansının ve modern Tunus'un öncülerinden biri oldu. Tunus'un ve Türkiye'nin modernleşme ve çağdaşlaşma tarihinde seçkin bir yer kazandı. Kısaca Hayreddîn Paşa dürüst, haysiyetli ve ideallerine sadık kişiliğiyle 19. yüzyıl İslam dünyasının önemli devlet adamlarındandır (Çetin 1998: 59, 60). 

Berzeg, Sefer E. (1995). Kafkas Diasporası'nda Edebiyatçılar ve Yazarlar Sözlüğü. Samsun: Sönmez Ofset Matbaacılık.

Çetin, Atilla (1998). "Hayreddin Paşa, Tunuslu". İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yay. 57-60.

Çetin, Atilla (1988). Tunuslu Hayreddin Paşa. Ankara: KTB 1000 Temel Eser Dizisi.

İnal, İbnü'l-Emin Mahmud Kemal (1969). Osmanlı Devrinde Son Sadrazamlar. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.