Madde Detay

Adı Abdullah’tır. Tâcü’l-müfessirîn, şeyhü’l-kurrâ ünvanlarıyla tanındı. Bursalı Mehmed Tâhir, Amasya’da (Kurnaz ve Tatçı 2000: 364), öğrencisi Müstakîm-zâde ise 1066/1655-56’da İstanbul’da doğduğunu belirtir (Müstakîm-zâde 1928: 281). “Sâ’at-i sa’âdet” tamlaması doğumuna tarihtir (Tobay 1991: 25). Doğum tarihi, Osmanlı Müellifleri'nde (Kurnaz ve Tatçı: 2000:364), Fatîn Tezkiresi (Çifçi: 112) ve Kâmusu'l-Âlâm (Şemseddin Sami 1316: 1976)'da 1085/1674-75 olarak gösterilmiştir. Tahsil hayatına babasından kıraat ilimlerini öğrenerek başladı. Halvetî tarikatine mensup olup Şeyh İlyas Sakîzî’den icâzet aldı. Kara Halil Efendi’den aklî ilimleri tahsil etti ve hadis usulü dersleri  aldı (Tobay 1991: 33-38). 1131/1718 yılında riyâset kurrâlığına atandı. 1134/1721-22’de de Sultanahmed Camii Şeyhü’l-kurrâlığına tayin edildi. 1148/1735-36 yılında Sarây-ı Hümâyûn hocalığında (Şemseddîn Sâmî 1316: 1976), sonra da tefsir müderrisliklerinde bulunarak birçok talebe yetiştirdi. Bazı kaynaklar Nahl-bend Câmii imamlığı yaptığını da yazmaktadır (Erdem 1994: 82; Ekinci 2013: 116). Sultan Mahmûd tarafından kütüphane müdürlüğüne tayin edildi. 15 Zilkâde 1167/ 3 Eylül 1754 tarihinde bu görevdeyken İstanbul’da vefat etti (Ekinci 2013: 116; Tuman 2001: 1250). Ölümüne Müstakîm-zâde, “Medfenin nûr ide ‘Abdu’llâh Efendi’nin Kâdir” mısraını tarih düşürdü (Ekinci 2013: 116). Topkapı dışında bulunan aile mezarlığında gömülüdür. Üstün ahlakı ve ilmi şahsiyetiyle şöhret bulmuş, bu sebeple ölümü herkesi üzmüştür (Tobay 1991: 50).

Hilmî mahlasını kullanan şair, başta kıraat olmak üzere, tefsir, hadis ve diğer dinî konularda birçok eser yazmıştır; kaynaklarda 50’nin üzerinde eseri olduğu belirtilen şair üzerine yazılan doktora tezinde Dîvân'ı dâhil toplam 29 eserin adı verilmektedir (Tobay 1991: 53). Tobay, divanı olduğundan söz etmiş ancak eserle ilgili herhangi bir bilgi elde edilememiştir (1991: 53).

Necâhu’l-kârî li Sahîhi’l-Buhârî, 30 cilt olarak yazılmış Buhârî şerhidir. Hâşiye ‘alâ Hâşiyeti Hasan ez-Zibârî ‘alâ Şerhi’l-‘Îsâm adlı şerhi 1265/1848-49 ve 1274/1857-58 yıllarında İstanbul’da basılmıştır. El-İ’tilâf fî vucûhi’l-ihtilâf, 1141/1728-29’da tamamlanarak 1290/1873-74’te İstanbul’da basılmıştır. On kıraat imamının incelendiği Tuhfetu’t-talebe fî beyâni meddâti turukı’t-Tayyibe adlı eser de 1290/1873-74’te İstanbul’da basılmıştır. Şaire ait diğer eserler; İnâyetu’l-Meliki’l-Mün’im li Sahîhi Müslim, Risâle fî ecvibeti mesâil mimmâ yete’alleku bi vucûhi’l-Kur’ân, Risâle fî halli ba’zi’l-işkâlât, Risâle fî reddi’l-kırâati bi’ş-şevâzz, Risâletu’r-reddiyyât fi’d-dâd, Mes’eletü âl’âne fî ‘ilmi vucûhi’l-Kur’ân, Risâle fî tahkiki b’azi vucûhi’l-kırâa fi’ş-Şâtibiyye, Tefsîru Sûreteyi’l-Beled ve’l-Kevser, el-Mi’râciye, Ta’lika ‘alâ Tefsîri’l-Kâzî fî Kavlihî Te’alâ, Hâşiye ‘alâ Envâri’t-Tenzîl ve Esrâri’t-Te’vîl, Bezlü nakdi’l-efkâr li mutâla’ati Metâli’i’l-Envâr, el-Kelâmü’s-Seniyy fî Mevlidi’l-Mustafa, Esmâü ashâbı Bedr, Hâşiye ‘alâ Hâşiyâti Kara Dâvud ‘ale’t-Tezhîb, Hâşiye ‘alâ Hâşiyeti Ebi’l-Feth li Şerhi’l-Hanefî ‘alâ Âdâbi’l-‘Adudiyye, Risâle fî Vahdeti’l-vucûd, Hâşiye ‘alâ Hâşiyeti’l-Hayâlî, Hâşiye ‘alâ Şerhi Hidâyeti’l-Hikme ma’a Havâşîhi’l-Lârî, Hâşiyetü’l-Beyzâvî ‘alâ Sûreti’l-Mülk, Zehratu’l-hayâti’d-dünyâ, Ravzatu’l-vâ’izîn, Zübdetu’l-İrfân fî Vucûhi’l-Kur’ân, Kâfiye-nâme'dir.

Bilmen, Ömer Nasûhî (1974). Büyük Tefsîr Tarihi (Tabakâtu'l-müfessirîn). İstanbul: yyy.

Ekinci, Ramazan (hzl.) (2013). Vefeyât-ı Ayvansarâyî (İnceleme-Tenkitli Metin). İstanbul: Buhara Yay.

Erdem, Sadık (hzl.) (1994). Râmiz ve Âdâb-ı Zurafâ’sı (İnceleme-Tenkidli Metin-İndeks-Sözlük). Ankara: AKM Yay. 

http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10736,metinpdf.pdf?0. [erişim tarihi: 06.04.2014]. 

İpekten, Halûk, Mustafa İsen, Recep Toparlı, Naci Okçu ve Turgut Karabey (1988). Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Ankara: KTB Yay. 

Kurnaz, Cemal, Mustafa Tatcı (hzl.) (2001). Mehmet Nail Tuman, Tuhfe-i Nâilî - Dîvân Şairlerinin Muhtasar Biyografileri. C. 2. Ankara: Bizim Büro Yay. 

Kurnaz, Cemal, Mustafa Tatcı (hzl.) (2000). Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri. C.1. Ankara: Bizim Büro Yay. 

Müstakîm-zâde Süleymân Saadeddîn (1928). Tuhfe-i Hattâtîn. İstanbul: yyy.

Özcan, Abdülkadir (hzl.) (1989). Şakâik-i Nu'mâniye ve Zeyilleri, Şeyhî Mehmed Efendi, Vekâyiu'l-fudalâ. İstanbul: Çağrı Yay.

Özkan, Halit (2013). "Yûsufefendizâde". İslam Ansiklopedisi. C. 44. İstanbul: TDV Yay. 41.

Şemseddin Sâmî (1316). Kâmûsu’l-A’lâm. C. 3. İstanbul: yyy.

Tobay, Ahmet (1991). Yusuf Efendizâde Abdullah Hilmî ve Hadîs Şerhçiliğindeki Yeri. Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.

Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (1981). “Hilmî, Abdullah Efendi”. C. 4. İstanbul: Dergâh Yay. 234.

Matla

Fezâ-yı dergehin kân-ı atâdır yâ Resûlallah
Cenâbın melce-i ehl-i recâdır yâ Resûlallah

(Çiftçi, Ömer (hzl.) (2009). Hâtimetü’l-Eş’âr (Fatîn Tezkiresi). http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10736,metinpdf.pdf?0. [erişim tarihi: 06.04.2014]. 112.)