Madde Detay

Muhemmed Sadik Keşkerî, Kaşgar’ın Konaşeher ilçesinde doğdu. Babası Molla Şah Elem Ahunum isimli dinî muteber bir şahsiyetti. Keşkerî, ilk bilgileri ailede babasından aldı, daha sonra döneminin meşhur medreselerinden Kaşgar’ın Döletbağ Köyü’nde bulunan Medrese-i Hemidiye'de Arap ve Fars dillerinin yanı sıra edebiyat, tarih, coğrafya ve dinî ilimler alanında çok iyi bir eğitim aldı. Bu medresede eğitimini tamamladıktan sonra, Kaşgar Hanlık Medresesi’ne müderris olarak atandı ve bir süre burada hocalık yaptı. Daha sonra Kaşgar Şer’i Mahkemesi’nde baş kadılık yaptı. Burada Molla Muhemmed Sadik Elem Ahunum adıyla adaletin sembolü hâline geldi (Utuk vd. 2006: 11-18). Dönemindeki Abdurehim Nizarî, Turduş Ahun Ğerbî, Noruz Ahun Ziyaî, Zeydin Korulbegî gibi diğer şair ve yazarlarla Uygur Türkleri arasında ilim ve fennin ilerlemesi için mücadele etti. Keşkerî, 1850 yılında Kaşgar’da bir siyasi toplantıda hayatını kaybetti. Onun mezarı, Yûsuf Has Hacîb’in mezarının yanında Ak Mezar adı verilen yerdedir (Nicat vd. 1988: 1-3).

Keşkerî’nin edebî faaliyetleri şiirle başladı. Şiirlerinin çoğunu gazeller, mesneviler, muhammesler, rubailer, sâkînâmeler ve müsemmenler oluşturur. Eserleri şunlardır:

1. Tezkire-i Ezizân: Tezkire-i Ezizân’ın üç nüshası bulunmaktadır. Birincisi, 1785-1786 yılında kopya edilen nüsha; ikincisi 1836 yılında kopya edilen nüsha; üçüncüsü ise 1907 yılında Molla Abdusemet Ahun tarafından kopya edilen nüshadır. Bu el yazma nüshalar, günümüzde Şincan Uyğur Otonom Bölgesi Azınlık Milletlerin Eski Eserleri Müzesi'nde korunmaktadır. Yazar bu eseri, Kaşgar’da hüküm süren Mirza Osman Bey’in annesi Rehime Ağçi’nin teşviki ile kaleme almıştır. Eserde 15. yüzyılın başlarından 18. yüzyılın sonuna kadarki dönemde Doğu Türkistan’da hüküm süren hocaların faaliyetleri, Hoca Hidayetulla’nın Cunğar hanlığı ile birleşip yürüttüğü zulüm dolu hükümranlığı, Appak Hoca’nın evlatları ile Hoca İshak Veli’nin evlatları arasında sürüp giden mücadeleler ve buna bağlı tarihî olaylar ayrıntılı biçimde anlatılmaktadır. Eserde tarihî olayların anlatıldığı kısımlar mensur, meşhur kişilerin düşüncesi ve edebî kişiliğinin anlatıldığı kısımlar ise manzum olarak kaleme alınmıştır. Eserde yer alan bütün şiirlerde nazım birimi olarak beyit kullanılmıştır ve manzum kısımlara beyt, misra, nezm, beyt misra, muhemmes, şiir, kıta gibi başlıklar konulmuştur. Yazarın eserine aldığı mesnevi, gazel, müsemmen, muhammes, rubai ve sâkînâme tarzındaki şiirler, onun şairlik yönünü göstermesi bakımından önemlidir. Eserde Farsça parçalara yer verilmekle birlikte, akıcı ve anlaşılır bir dil kullanıldığı görülmektedir.

2. Zubdetu’l-Mesâil: 1840 yılında yazılan eserde, Keşkerî yaşadığı dönemdeki sosyal hayatı ilişkin konulara ve hükümdarların yönetim anlayışında benimsemesi gereken hususlara yer vermiştir (Ğoğur vd. 1982: 431).

3. Tezkire-i Eshabu’l-Kep: 1844 yılında kaleme alınmıştır. Eserde, Eshabu’l-kehf hakkındaki rivayetler anlatılmaktadır (Ğoğur vd. 1982: 431).

4. Tarih-i İskenderiye ve Tacname-i Şahi: 1846 yılında yazılan eserde, Tevarih-i Taberi’de anlatılan dünya tarihine ilişkin kısımlara bazı bölümler eklenmiştir. Eser, dönemin Kaşgar hükümdarı Yunus Tacibeg Binni İskender Beg’in talebi üzerine yazıldığı için, esere söz konusu isim verilmiştir. (Ğoğur vd. 1982: 431).

Ğopur, Vahitcan, E. Huseyin (1982). Uyğur Kilassik Edebiyat Tizisliri. Keşker: Keşker Pedagogika Enstitüsü Neşriyatı.

Muhlis Nicat, Ş. Emet (hzl.) (1988). Tezkire-i Ezizân. Keşker: Keşker Uyğur Neşriyatı.

Osman, Ğayretcan (1996). Uyğur Kilassik Edebiyati Kiskiçe Tarihi 2. Ürümçi.

Osman, Ğayretcan, O. İsmail ve T. Savut (hzl.) (2005). Uyğurlarnin Kedimki Edebiyati 2. Ürümçi: Şincan Maarip Neşriyatı.

Ömer, Şeripidin (1998). XIX. Esirdiki Uyğur Edebiyatı Tarihi 1. Ürümçi: Şincan Üniversitesi Neşriyatı.

Utuk, İmincan Ehmidi, M. Mirziehmet, H. Abdusalam, Ş. Elahun ve M. Muhemmet (2006). Uyğur Edebiyatı Tarihi 3. Pekin: Milletler Neşriyatı.

Mesnevi

Ketur sâkî mana câminni tezrak 

Ki mundak sözdin bî-hûd mest huşrak

Közümde ketre-kere tinmedi yaş 

Güzer oldi dil, cân u bağri taş 

Tilim yiğlap hem etti sînesin çâk 

Hem andin rohi kağaz boldi nem-nâk 

Cafâ ve cebr yetküzmek ravâ mu

Okubet birle öltürmek ravâ mu

Ne kâfir ne musulmân kilmadi rehim

Ne yahşi ne yamanğa kilmadi fehim 

Körünler kim bu ne insâfliktur 

Ser-â-ser çeşme-ser nâ-sefiliktur 

İlâhâ bu zamandin ta kiyâmet 

Ben-i âdem başidin el mihnet 

Ezizler vecidin defi et balani 

Ketürme kimsege bu mâcarâni 

Tamam olsun bular birle bu mâtem 

Kutulsun bu baladin ahli âlem 

Kel ey sâkî tamam et bu sözünni 

Ketürgen sözünge hem yüzünni

(Utuk, İmincan Ehmidi, M. Mirziehmet, H. Abdusalam, Ş. Elahun ve M. Muhemmet (2006). Uyğur Edebiyatı Tarihi 3. Pekin: Milletler Neşriyatı. 14.)

Gazel

Ey ki barsen zinhâr heç kimge âzâr eyleme

Heç dilğa berme renci ani köp zâr eyleme

Her cefâ kim sen kilursen tanla kelmişidur sana

Özge nef istep birevge zulm bisyâr eyleme

Koymağil bî-câ kedem kilma hiyânet kimsege

İkki âlemde katiğ câninğe köp zâr eyleme

Her ne kilsan kil fekir könlige âzâr etmegil

Der hekiket şâh erursen kim ani hâr eyleme

Neççe düşmeni özünge merhemi râz eyledin

Sirrik eyler fâş kim eğyârni yâr eyleme

Ger sana ehli hekiket kari hud melum emes

Cân u dil birle ekide eyle inkâr eyleme

Her neççe cevr u cefâ yetse felek eyyâridin

Bil özün derdini kim düşmenge izhâr eyleme

Sâdika ötken ezizler rûhidin yâri tilep

İtlernin itleri sulkide bol âr eyleme

(Osman, Ğayretcan, O. İsmail ve T. Savut (hzl.) (2005). Uyğurlarnin Kedimki Edebiyati 2. Ürümçi: Şincan Maarip Neşriyatı. 472.)