Madde Detay

Şiirlerinde Garîbî mahlasını kullanan şair, tarihî kaynaklarda Turdi Nâzim ve Turduş Ahun olarak da geçmektedir (Ehmidi 1996: 241). Şair, Kitâb-ı Garîbî isimli eserinde yer alan “Cahân içre ğurbette hâlim teeb/ İdi Turdi ismim Garîbî lekeb” beytinde ismine ve mahlasına açıklık getirmektedir (Utuk vd. 2006: 82-83). 1217/1802-1803 yılında Kaşgar’ın Konaşeher ilçesine bağlı Karakaşlik Köyü’nde zanaatkâr bir ailede dünyaya geldi. Babasının adı Abdulla idi. Çocukluk ve gençlik yıllarında bir yandan memleketinde eğitimini sürdürürken diğer yandan da babasının yanında geleneksel el sanatlarını öğrendi. Şairin ailesi o küçük yaşlarda iken geçim sıkıntısı nedeniyle Kaşgar’a göç etti ve Kaşgar’da Bulakbaşı Mahallesi'ne yerleşti. Şair, burada dönemin ünlü hattat ve şairi Abdurehim Nizârî ile tanıştı. İlk eğitimini Nizârî’den alan şair, Nizârî vasıtasıyla Kaşgar’da bulunan dönemin ünlü medresesi Hanlık Medresesi'ne devam etti. Burada Arapça ve Farsça'nın yanı sıra hem dinî hem de edebî ilimleri tahsil eden Garîbî, medreseden mezun olduğunda çok iyi bir hattat oldu. 1835 yılında, Zuhuridin Beg, Nizârî’yi saray kütüphanesinin baş mirzası olarak tayin etti. Nizârî de Garîbî’yi mirza olarak görevlendirdi ve birlikte çalıştılar. Onun eserlerinin el yazmaları henüz bulunamamıştır, ancak Kitâb-ı Garîbî ile Behrâm ve Dilârâm isimli eserleri halk arasında yayılmıştır (Utuk vd. 2006: 81-84; Osman vd. 2005: 523). Şair, 1278-1279/1862 yılında Kaşgar’da vefat etti (Ehmidi 1996: 241).

Eserleri şunlardır:

1. Kitâb-ı Garîbî: 1257/1841-1842 yılında mesnevi şeklinde yazılan eser, mukaddime, 32 bölüm ve 978 beyitten oluşmaktadır (Osman vd. 2005: 524). Zuhuridin Beg’in isteği üzerine yazılan bu eser, Uygurlar arasında yaygın olarak icra edilen demircilik, terzilik, dericilik, semercilik ve ipek böcekçiliği gibi otuz beş geleneksel mesleğin Uygur Türklerinin sosyo-kültürel ve ekonomik hayatındaki yeri ve önemini konu alır (Utuk vd. 2006: 84-87; Ömer 1998: 409-410).

2. Behrâm ve Dilârâm: 1253-1254/1838 yılında Turfan şehrinde kaleme alınan ve “Şâh Behrâm”, “Behrâm Gor”, “Behrâm ve Heptemenzer” gibi isimlerle de bilinen eser, 15 bölüm, 22 mevzu ve 2033 beyitten oluşmaktadır. Eser, Acem padişahı Behrâm ile Çin melikesi Dilârâm’ın aşkını konu etmektedir. Söz konusu eserin müellifinin bazı kaynaklarda Nizârî, bazı kaynaklarda Garîbî olduğu belirtilirken son yıllardaki araştırmalarda bu eseri her iki şairin Turfan şehrinde birlikte kaleme aldığı belirtilmektedir. Çünkü eserdeki şiirlerin bazılarında Garîbî mahlası, bazılarında ise Nizârî mahlası bulunmaktadır.

Garîbî, şiirlerinin bir kısmında aşk konusunu işlerken bir kısmında da sosyal konuları işledi. Şair, dil ve üslup konusunda oldukça başarılıdır.

Ehmidi, İmincan (1996). Uyğur Edebiyati Tarihidiki Namayandeler. Ürümçi: Şincan Halk Neşriyatı. 

Osman, Ğayretcan, O. İsmail, T. Savut (hzl.) (2005). Uyğurlarnin Kedimki Edebiyati 2. Ürümçi: Şincan Maarip Neşriyatı.  

Ömer, Şeripidin (1998). XIX. Esirdiki Uyğur Edebiyatı Tarihi 1. Ürümçi: Şincan Üniversitesi Neşriyatı.

Utuk, İmincan Ehmidi, M. Mirziehmet, H. Abdusalam, Ş. Elahun, M. Muhemmet (2006). Uyğur Edebiyatı Tarihi 3. Pekin: Milletler Neşriyatı.

Kitâb-ı Garîbî’den

Biravni kilip ilm ile rehnemûn

Ki birni ğeni birni zâr u zebûn

Pidîdâr etip otuz ikki hüner

Cahân ehlige eyledi mûteber

Üleşti ezel mülkide her kişi

Çikardi bu dünya-ârâ bir işi

Birav aldi dihkançilik pîşesi

Özi kesbinin kildi endîşesi

Çu ahenger oldi birav şol zemân

Cahân içre kesbni kildi eyân

Birav ihtiyâr etti neccârlik

Kilip çun imâretke mimârlik

Behrâm ve Dilârâm’dan

Sözi kim bu yenliğ çekipdur rekem

Ne nev’ öttiler kim mülk-i Acem

Çu Behrâm Şâh’din kilip ibtidâ

Sehâyif yüzige ile’l-intihâ

Heşem içre andağ ki gerdûn nemâ

Saçipdur devlet başiğe humâ

Ana Rum u Çin şehri munkâd bolup

Dağ-i edl birle cahân şâd bolup

Bolup yete iklim anin bendesi

Uluğ tâcdârlar ser-efgendesi 

(Osman, Ğayretcan, O. İsmail, T. Savut (hzl.) (2005). Uyğurlarnin Kedimki Edebiyati 2. Ürümçi: Şincan Maarip Neşriyatı. 2005: 525, 523.)