Madde Detay

Asıl adı Mahmûd, babasının adı Osmân’dır. Kaynaklarda adı Mahmûd bin Osmân bin Nakkâş Alî bin İlyâs olarak geçer. Bursa’da doğdu. Çok iyi bir medrese eğitimi aldı, Muradiye Medresesi’nin iki tanınmış müderrisi Mollâ Ahaveyn ve Mollâ Mehmed bin el-Hâc Hasanzâde’den ders alan Lâmiʻî, İslâmî ilimleri öğrendikten sonra Nakşî şeyhlerinden Emîr Ahmed Buhârî Hazretleri’ne (ö. 922/1516) intisap ederek Nakşibendî tarikatine girdi. Nakşibendî tarikatine girmesinin en büyük nedeni, üzerinde çalıştığı ve Türk edebiyatına kazandırdığı eserlerin yazarları olan ünlü İran mutasavvıfı Câmî’nin (ö. 898/1492) ve Çağatay Türkçesinin kurucusu sayılan Alî Şîr Nevâyî’nin (ö. 906/1501) de Nakşibendî olmasıdır. Lâmiʻî, Şerh-i Esmâ’ü’l-hüsnâ adlı eserinde kendisinden “Nevâyî-veş mürîd-i Şeyh Câmî” olarak söz eder (Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi 4046/2: yk. 11b). Lâmiʻî, bu iki büyük ustadan Câmî’nin o denli tesiri altında kalmıştır ki onun önemli eserlerini Türkçeye tercüme etmiş ve “Câmî-i Rûm” olarak anılmıştır. Âşık Çelebi (ö. 979/1572), bunu: “Câmî mü’ellefâtın çok terceme itdügi eclden Câmî-i Rûm dirlerdi.” şeklinde ifade etmektedir (Kılıç 2010: 746).

Lâmiʻî, önemli ve güzel sanatlarda şöhret yapmış bir aileye mensuptur. Babası Osmân Çelebi, II. Bâyezîd’in (ö. 918/1512) hazine defterdarıdır. Annesinin ismi ise Dilşâd Hatun’dur. Büyükbabası Nakkâş Alî ise Timur’un (ö. 807/1405) Anadolu’yu istilâsı sırasında Semerkand’a götürülmüş, orada nakkaşlığını ilerleterek Bursa’ya dönmüştür. Bursa’daki ünlü Yeşil Cami’nin nakışları Nakkâş Alî’ye aittir. Gibb, onun kimi minyatürlü eserlerin tezhiplerini de yapmış olabileceğini söylemektedir (Gibb 1904: III/20). Nakkâş Alî, daha sonra Bursa’da Orta Pazar mevkiinde bir mescit yaptırmış, muhtemelen bu mescidin çinilerinin süslemelerini de kendisi yapmıştır. Fakat bugün Nakkâş Alî’nin mezar taşına bu mescit haziresinde rastlanmamaktadır. Bununla birlikte Lâmiʻî’nin gerek kendi gerekse babasının mezar taşı, büyükbabasının yaptırdığı mescidin haziresindedir. Oğulları Ahmed Çelebi ve Mehmed Çelebi de aynı hazireye gömülmüştür. 1969 yılında Lâmiʻî’nin mezarını ziyarete gittiğimde harap bir şekilde bulunan mescit, üç dört sene evvel çok güzel bir şekilde restore edilmiştir.

Lâmiʻî, Fâtih Sultân Mehmed (ö. 886/1481) devrinin son zamanlarında doğmuş, altmış yıllık ömründe II. Bâyezîd, I. Selîm (ö. 926/1520) ve Kânûnî Sultân Süleymân (ö. 974/1566) devirlerini yaşamıştır. Kaynaklara göre Lâmiʻî İstanbul’a hiç gelmemiş, bununla birlikte daha hayattayken yazarlık ve şairlik gücünü kabul ettirmiştir. Bursa, 726/1326’da Orhan Bey (ö. 763/1362) tarafından fethedildikten sonra Osmanlılar’ın payitahtı olmuş, böylece hem pek çok tarikatin ve takipçilerinin toplandığı bir yer haline gelmiş hem de bir kültür merkezi olarak işlevini yerine getirmiştir. Gerek Timur’un yağmalaması gerekse payitahtın İstanbul’a taşınması, Bursa’nın önemini azaltmamıştır. Bursa’nın hâlâ bir kültür şehri olması ve Lâmiʻî’nin Emîr Ahmed Buhârî’ye olan bağlılığı, onun Bursa’dan ayrılmamasının nedeni olmalıdır. Bunun yanı sıra Lâmiʻî’nin Bursa’yı çok sevmesi söz konusudur, bunun en önemli tanığı Bursa Şehr-engîzi’dir. İşte Lâmiʻî böyle bir ortamda yetişmiş ve almış olduğu eğitim ve kültür, onun bir entelektüel olarak gelişmesini sağlamıştır. Onu hayatı boyunca destekleyen iki kişi olmuştur, bunlar her ikisi de şeyhülislâm olan Fenârîzâde Muhyiddîn Çelebi (ö. 954/1548) ve Kâdirî mahlasıyla şiirleri bulunan Abdülkâdir Hamîdî Çelebi’dir (ö. 955/1548).

Lâmiʻî, Emîr Ahmed Buhârî’yi kendisine şeyh olarak seçmiş ve Nakşibendî tarikatine girmiştir, ona olan bağlılığını ve saygısını zaman zaman eserlerinde dile getirmiştir. Dîvân’ında Emîr Buhârî’yi methettiği şiirleri, Nisâbü’l-Belâga adını verdiği münşeatında ona yazdığı mektupları, gerek Dîvân’ında gerekse Hüsn ü Dil’de ona olan övgüleri, Lâmiʻî’nin hem Emîr Buhârî’nin manevî kişiliğine hem de Nakşibendîliğe bağlılığını gösterir.

Lâmiʻî, eserlerini 37 yaşındayken oldukça geç bir yaşta vermeye başlamış olmasına rağmen ondan sonraki yıllarını hiç boş geçirmemiş, arkasında otuzun üzerinde eser bırakarak 60 yaşında (938/1532) hayata veda etmiştir. Ölüm tarihine düşürülen tarihler de 938 tarihini tutar. Bunlardan biri Lâmiʻî’nün ide Hak rûhını şâd tarih mısraıdır ki ebced hesabı ile 938 tutmaktadır. Bu konularda oldukça dikkatli olan ve Lâmiʻî’nin değerlendirmesini uzun uzadıya yapan Âşık Çelebi’nin Lâmiʻî’nin ölüm tarihini 940 olarak göstermesi bir zuhûl olmalıdır (Kılıç 2010: 748). Ölüm tarihi diğer tezkirelerde yoktur, yalnızca Tercüme-i Şakâyık’ta verilmiştir (Mecdî 1269: 432). Mezar taşında da ölüm tarihi yazılı değildir, sadece el-merhûm Şeyh Lâmiʻî bin ʻOsmân yazılı bir kitabesi bulunmaktadır. Buradan da onun sonunda Nakşibendî şeyhi olduğunu çıkarırız. Âşık Çelebi, Lâmiʻî Çelebi’nin özel hayatından da bahseder ve Lâmiʻî’nin hayatının son zamanlarında arkadaşlarının ısrarı ile Tatar Memi adlı bir güzel için bir gazel yazdığını ve bu yüzden zor durumda kaldığını söyler. Tatar Memi’nin İsli Abdî lakabıyla tanınan hayranlarından biri, Lâmiʻî’yi olmadık sözlerle halkın diline düşürmüş ve zaten çok geçmeden de Lâmiʻî Hakk’ın rahmetine kavuşmuştur. Hümâ Hatun adında bir hanımla evlenmiş, ondan Ahmed Çelebi, Dervîş Mehmed Çelebi ve Abdullâh adında üç oğlu ile Safiye Hatun adlı bir kızı olmuştur. Ayrıca İbrâhîm adlı bir oğlu ile Zeyneb Hatun adlı bir kızı olduğu da bilinmektedir (Erünsal 1990: 180). Dervîş Mehmed Çelebi de şairdir, Lemʻî mahlasını kullanan Dervîş Mehmed Çelebi’nin Bahrü’l-Evzân adlı aruzla ilgili bir risalesi bulunmaktadır. (Bursalı Mehmed Tâhir 1338: II/495)

Lâmiʻî, Arapça ve Farsçayı iyi bildiği gibi nazım ve nesir tercümelerinde de üstattır. Âşık Çelebi, Lâmiʻî’nin nazım ve nesirdeki ustalığını anlatırken: “Şiʻr ü inşâyı şîr ü şeker gibi cemʻ itdi ve nâvdân-ı hâme-i dü-zebânınuñ birinden cûy-ı şîr-i şîʻr ve birinden âb-ı nâb-ı inşâ akıtdı.” (Kılıç 2010: 745) demektedir ki eserleri de Âşık Çelebi’nin bu değerlendirmesini teyit etmektedir. Fakat Âşık Çelebi’nin Lâmiʻî hakkındaki bu övgüleri Âlî (ö. 1008/1600) tarafından şiddetle eleştirilmiş, onun mesnevilerinin lezzetsiz, tatsız tuzsuz, şiirlerinin ve kasidelerinin zamanın önemli meselelerinden tamamen yoksun olduğu şu cümlelerle ifade edilmiştir: “Yûsuf u Züleyhâ-yı Hamdî var iken mezbûruñ mesnevîlerine raġbet olınmaz. Gûyâ ki sözleri nemekîn degüldür. Yâhûd kesret-i nemekden lezîz ü şîrîn degüldür. Eşʻâr u kasâ’idi hod cerâ’id-i rûzgârdan külliyetle maʻdûmdur.” (İsen 1994: 266). Âlî, özellikle Lâmiʻî’nin Âşık Çelebi tarafından “Câmî-i Rûm” olarak anılmasına “Eyne’s-serâ ve eyne’s-Süreyyâ?” (Yeryüzü nerede, Süreyyâ yıldızı nerede?) deyişini kullanarak karşı çıkmış, hatta daha sonraki tezkire yazarlarını da Âşık Çelebi’yi takliden aynı şeyi söylemekle suçlamıştır (İsen 1994: 266). Oysa Âşık Çelebi, tezkiresinde Câmî’nin birçok eserini tercüme ettiği için Lâmiʻî’ye “Câmî-i Rûm” dendiğini söyler, bu ibareden onu Câmî ayarında tuttuğu çıkarılamaz. Sehî Bey (ö. 955/1548), Heşt Bihişt adlı tezkiresinde “Câmî-i Rûm” tabirini kullanmasa bile Lâmiʻî’yi Câmî’yle mukayese etmiştir (Kut 1978: 166). Latîfî de (ö. 990/1582) Lâmiʻî’ye “Câmî-i Rûm” dendiğinden bahseder, bu lakabın ona ilim erbabı tarafından çok eser vermiş olması açısından verildiğini belirtir. Fakat Âlî, nedense sadece Âşık Çelebi’nin sözlerini değerlendirmeye almıştır. Âşık Çelebi’nin bu yargılarına karşı çıkış, acaba onun Âlî’yi tezkiresine almaması yüzünden midir? Aralarında bir anlaşmazlık olduğu açıktır. Lâmiʻî de inşâ ile uğraştığı için mi Âlî’den nasibini almıştır acaba? Gerçi Latîfî, tezkiresinde “nazım ve inşâ”dan anlayanlar tarafından onun gerek şiirlerinde gerekse nesrinde “renk ve ruh” olmadığını, eserlerindeki pek çok ibarenin alelade ve herkesçe söylenen şeyler olduğunu ve başkalarından alındığı üzerinde fikir birliği olduğunu söylüyorsa da, bunun karşılaştırmalı bir incelemeden sonra verilmesi gereken bir hüküm olması gerektiğini de söyleyerek kendi fikrini Lâmiʻî lehinde şöyle ifade eder: “Bunda olan külliyyet ü câmiʻiyyet şuʻarâ-yı Rûm’uñ birinde yokdur.” (Canım 2000: 476).

Lâmiʻî, otuza yakın eser vermiştir, Şerefü’l-İnsân adlı eserinin mukaddimesinde eserlerinin sayısının gündüz ve gece saatlerinin toplamı gibi 24 olduğunu söylemektedir. Eser sayısı, görülen iki Şerefü’l-İnsân nüshasına göre şöyledir (Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Bağdatlı Vehbi, 1557: yk. 8b; aynı kütüphane, Hacı Mahmud Efendi 2454: yk. 7a):

Mensur eserler: 1- Şevâhidü’n-Nübüvve, 2- Nefahâtü’l-Üns, 3- Risâle-i Tasavvuf, 4- Hüsn ü Dil, 5- Münâzara-i Bahâr u Şitâ, 6- Şerh-i Dîbâce-i Gülistân, 7- Münşe’ât-ı Mekâtîb, 8- Hall-i Muʻammâ-yı Mîr Hüseyn, 9- Risâle-i ʻArûz, 10- Menâkıb-ı Üveysü’l-Karanî, 11- ʻİbret-nâme, 12- Risâle-i Esvile mine’n-Nübüvve.

Manzum eserler: 1- Mevlidü’r-Resûl, 2- Maktel-i İmâm Hüseyn, 3- Salâmân u Absâl, 4- Şemʻ ü Pervâne, 5- Gûy u Çevgân, 6- Ferhâd-nâme, 7- Vâmık u ʻAzrâ, 8- Kıssa-i Evlâd-ı Câbir, 9- Lügat-i Manzûme, 10- Dîvân-ı Eşʻâr, 11- Şehr-engîz, 12- Risâle-i Hall-i Fâl.

Lâmiʻî, Şerefü’l-İnsân’ın mukaddime kısmında ayrıca eseri yazdığı zaman 55 yaşında olduğunu da belirtir (Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi 2454: yk. 6b). Bu vesileyle Şerefü’l-İnsân’ın telif tarihinin 933/1526-27 olmasından yola çıkılarak Lâmiʻî’nin de doğum tarihi tespit edilebilir (878/1473). Şerefü’l-İnsân’la birlikte bu yaştaki eser sayısı 25’e çıkar.

Mensur Eserleri: Eser sıralaması Şerefü’l-İnsân’da verilen sıraya göre yapılmıştır, Şerefü’l-İnsân’dan sonra yazılanlar ayrıca belirtilmiştir:

1- Şevâhidü’n-Nübüvve: Mevlânâ Abdurrahmân Câmî’nin aynı addaki eserinin genişletilmiş tercümesidir. Hz. Muhammed’in (ö. 11/632) hayatını anlatan siyer türündeki bu eser, sonunda verilen tarihe (ebced) göre 915/1509-10 yılında tamamlanmıştır (Öztürk 2015: 574). Eser, Arapça bir girişten sonra yedi kısımdan oluşur. Câmî’ninki de böyledir; fakat Lâmiʻî tercümesine bazı ilâveler yapmıştır. Şevâhidü’n-Nübüvve, 27 Rebiülevvel 1293/22 Nisan 1876 tarihinde İstanbul’da Matbaa-i Âmire’de basılmıştır. Câmî’nin tercümesi, 1958 yılında Hacı Muzaffer Ozak tarafından Türkçeye çevrilmiştir (Ozak 1958). 2014 yılında Celal Bayar Üniversitesi’nde Erdem Can Öztürk tarafından Lâmiʻî Çelebi’nin Şevâhidü’n-nübüvve Tercümesi (İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin) adlı bir doktora tezi yapılmış ve bu tez aynı isimle yayımlanmıştır (Öztürk 2015).

2- Tercüme-i Nefahâtü’l-Üns veya Fütûhü’l-Mücâhidîn li-Tervîhi Kulûbi’l-Müşâhidîn: Câmî’nin Nefahâtü’l-Üns min Hadarâti’l-Kuds adlı tezkiretü’l-evliyâ türündeki eserinin Türkçe tercümesidir. Lâmiʻî eserine Fütûhü’l-Mücâhidîn li-Tervîhi Kulûbi’l-Müşâhidîn adını koymuşsa da eser kısaca Tercüme-i Nefahât olarak bilinir. Eser 927 Recep ayında (7 Haziran-6 Temmuz 1521) tamamlanmıştır. Yazar bunu eserinin sonuna koymuş olduğu Târîhü’l-İtmâm adlı tarih manzumesinde söyler. Lâmiʻî, eserin giriş kısmında tercümeye nasıl başladığını anlatarak Kânûnî Sultân Süleymân’ın Belgrat Kalesi’ni 927 yılının Ramazan ayında (30 Ağustos 1521’e rastlıyor) alması üzerine eserinin ismini Fütûhü’l-Mücâhidîn li-Tervîhi Kulûbi’l-Müşâhidîn koyduğunu belirtir. Buradan da anlaşıldığı üzere eserini Recep ayı içinde bitirdikten sonra mukaddime kısmını yazmış ve muhtemelen bu arada, yani Recep ayından sonra iki ay içinde Belgrat alınmış, böylece o da eserinin ismini koymuştur. Lâmiʻî, bu eserinde 597 veli ve şairin biyografilerinin sonuna eklediği 32 kadın veliyle birlikte toplam 629 kişinin hayatını anlatır. Eklediği şair ve veliler arasında Şeyh Emîr Ahmed Buhârî, Şeyh Ebü’l-Vefâ Konevî (ö. 896/1491), Şeyh İlâhî (ö. 896/1491), Hacı Bayram-ı Ankaravî (ö. 833/1430), Yazıcızâde Mehmed (ö. 855/1451), Ahmed-i Bîcân (Yazıcızâde Mehmed’in kardeşi) (ö. 870/1466), Yûnus Emre (ö. 720/1320?) ve Hacı Bektaş-ı Velî (ö. 669/1271?) gibi Anadolu velileri hakkında bilgi bulunmaktadır. Bu eserin diğer bir önemi de Anadolu sahasındaki ilk Türkçe biyografi ve Şakâyık-ı Nuʻmâniyye’nin kaynaklarından biri olmasıdır.

Nefahâtü’l-Üns Tercümesi, 1270/1854 ve 1289/1872 tarihlerinde olmak üzere iki kez İstanbul’da basılmıştır. Günümüz Türkçesiyle 1995 yılında yayımlanmıştır (Uludağ-Kara 1995).

3- Risâle-i Tasavvuf: Şimdiye kadar ele geçmemiştir. Lâmiʻî Çelebi’nin Terekesi’nde yer alan kitap listesinde bu eser mevcuttur (Erünsal 1990: 181). Fakat şunu da söylemekte yarar var sanırım. Tereke’deki kitapların veriliş şekli, eğer Lâmiʻî’nin eseri ise genellikle belirtilmiştir (Hüsn ü Dil li-Lâmiʻî, Dîvân-ı Lâmiʻî, Gûy u Çevgân li-Lâmiʻî gibi). Risâle-i Tasavvuf’ta ise “li-Lâmiʻî” diye bir açıklama yoktur, bu da ister istemez: “Acaba bu risale bir başkasına ait bir Risâle-i Tasavvuf mudur?” sorusunu akla getiriyor. Çünkü Lâmiʻî’nin tercüme ettiği eserlerle ilgili kitapların da bu listede olduğu görülüyor, Nefahât ve Tercüme-i Nefahât gibi. Lâmiʻî, muhtemelen ilgilendiği eserleri de topluyor ve sonra tercümelerini yapıyordu. Bununla birlikte Şerefü’l-İnsân’da mensur eserlerini verirken Risâle-i Tasavvuf’u da yazmıştır. Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Esad Efendi 1659 numarada Kitâb fi’t-Tasavvuf adıyla katalog fişinde kayıtlı olan bir eser görülmekteyse de bu eser Menâkıb-ı Üveysü’l-Karanî olarak tespit edilmiştir (Esad Efendi 1659/2, yk. 20b-88a).

4- Hüsn ü Dil: Lâmiʻî, Fettâhî-i Nişâbûrî’nin (ö. 852/1448?) aynı addaki tasavvufî ve alegorik tarzda mensur, yer yer manzum eserini Türkçeye tercüme edip Yavuz Sultân Selîm’e sunmuş ve günde 35 akçe ile ödüllendirilmiştir. Lâmiʻî, bu eserin önsözünde dünyevî ilişkilerden nasıl koptuğunu anlatarak şeyhi Emîr Buhârî için mensur ve manzum bir methiye yazmıştır. Sehî eserle ilgili fikrini şöyle ifade eder: “Anda çok maʻârif ü fezâ’il harc u derc itmişdür ki hadd ü vasfdan bîrûn u efsûndur” (Kut 1978: 166). Latîfî de eserin “ʻinde’l-fuzalâ ve’l-büleġâ” tarafından beğenildiğini nakleder (Canım 2000: 475). Âşık Çelebi de Lâmiʻî’nin Hüsn ü Dil’inden övgü ile söz ederek eserin “matbûʻ u masnûʻ” olduğunu söylemiştir. (Kılıç 2010: 745). Âlî’nin değerlendirmesi ise “Hüsn ü Dil-i Âhî (ö. 923/1517) tururken anuñ mü’ellefi okınmaz.” (İsen 1994: 266) şeklindedir. Eserin yurt içi ve yurt dışı yazma eser kütüphanelerinde pek çok nüshası vardır. Lâmiʻî bu eserini inşâ tarzında (süslü nesir) yazmıştır. Eser üzerine iki yüksek lisans tezi yapılmıştır. Bunlardan biri, 1987 yılında Ankara Üniversitesi’nde Ülkü Ayan tarafından yapılan Lâmiʻî Çelebi Hüsn ü Dil’i (İnceleme-Metin) adlı, diğeri de 1998 yılında Uludağ Üniversitesi’nde Abit Şenel tarafından yapılan Lâmiʻî Çelebi Hüsn ü Dil (İnceleme-Metin) adlı tezlerdir.

5- Münâzara-i Bahâr u Şitâ: Lâmiʻî’nin kendi telifidir. Hüsn ü Dil gibi mensur ve manzum karışıktır. Eserin sebeb-i telif kısmından Şehr-engîz-i Burûsa’dan sonra yazıldığı anlaşılmaktadır. Baharla kışın mücadelesini ele alan eser, münazara türünün güzel bir örneğidir. Lâmiʻî, bu eseri Kânûnî Sultân Süleymân için yazmıştır. Bu eser her ne kadar baharla kışın münazarasıysa da gerçekte Bursa’nın bahar ve kışıdır. Eserin 21 Şaban 1290/14 Ekim 1873 tarihinde İstanbul’da Arap harfli baskısı yapılmıştır. Metin ve tıpkıbasım olarak da yayımlanmıştır (Eğri 2001). Eser üzerine ayrıca 2005 yılında Atatürk Üniversitesi’nde Recai Kızıltunç tarafından Bursalı Lâmiʻî Çelebi’nin Münâzara-i Sultân-ı Bahâr bâ-Şehriyâr-ı Şitâ Eseri (İnceleme-Edisyon Kritikli Metin) adlı bir doktora tezi de yapılmıştır.

6- Şerh-i Dîbâce-i Gülistân: Saʻdî’nin (ö. 691/1292) Gülistân adlı eserinin dîbâcesinin şerhidir. Lâmiʻî bu eserini II. Bâyezîd zamanında, 910 yılının Receb ayında (8 Aralık 1504-6 Ocak 1505) tamamlamıştır. Eserin, sonunda da ebcedle düşülmüş tarihi yer almaktadır. Üzerine iki yüksek lisans tezi başında sebeb-i telifi yapılmıştır. Biri 1997 yılında Uludağ Üniversitesi’nde İbrahim İmran Öztahtalı tarafından Lâmiʻî Çelebi Şerh-i Dîbâce-i Gülistân (İnceleme-Metin) adlı, diğeri de 2000 yılında Ege Üniversitesi’nde Hülya Canpolat tarafından yapılan Lâmiʻî Çelebi’nin Şerh-i Dîbâce-i Gülistan’ı adlı tezlerdir. Burada bir yorum yapmak lüzûmu hissettim. Çünkü Hülya Canpolat’ın tezinin 30.-41. sayfaları arasında yer alan “Eser Üzerinde Yapılan Bir Çalışma” adlı bölümde, daha önce yapılmış tez çalışmasında yer alan yanlışlar üzerine çok haklı ve nazikâne bir eleştiri bulunmaktadır. Tunca Kortantamer danışmanlığında yapılmış olan bu tez, bize aynı konuda niçin ikinci defa bir tez yapıldığını açıklama bakımından dikkate değer bir çalışmadır.

7- Münşe’ât-ı Mekâtîb veya Nisâbü’l-Belâga: İnşâ tarzının en güzel örneklerini ihtiva eden eserde, 3 adet Farsça, 5 adet Arapça, 78 adet de Türkçe olmak üzere toplam 86 mektup vardır (Esir 2006: 40). Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyüddin Efendi 2733 numarada kayıtlı yazma nüsha müellif hattıyladır. Eser üzerine 2001 yılında Afyon Kocatepe Üniversitesi’nde Hüseyin Karaman tarafından Lâmiʻî Çelebi’nin Münşeât’ı adlı bir yüksek lisans tezi yapılmıştır.

8- Hall-i Muʻammâ-yı Mîr Hüseyn veya Şerh-i Esmâ-i Hüsnâ veya Mir’âtü’l-Esmâ ve Câm-ı Cihân-nümâ veya Tefe’ül-nâme: Mîr Hüseyn bin Muhammed eş-Şîrâzî’nin (ö. 904/1498-99) muammalarının şerhidir. 100 beyitten oluşan Mîr Hüseyn’in muammalarının 99 tanesi, Allah’ın 99 güzel ismine aittir (esmâ’ü’l-hüsnâ). Lâmiʻî, eseri bir arkadaşının isteği üzerine tercüme etmiştir. Lâmiʻî’nin bu eserdeki nesir dili, Nevâyî’nin nesir dilini andırmaktadır. Bir nüshası Millet Yazma Eser Kütüphanesi Ali Emîrî Şeriye 969 numarada kayıtlıdır. Kimi kütüphanelerde ise Tefe’ül-nâme adıyla kayıtlıdır. Ayrıca Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Murat Buhârî 330 numarada kayıtlı yk. 73b-79a arasında küçük bir girişten sonra Allâh adıyla başlayıp es-Sabûr ile biten ve Allah’ın 99 ismi için Türkçe 2 beyitlik kıtʻa tarzında yazılan, daha sonra Hz. Muhammed’in dört sıfatıyla (Ahmed, Mahmûd, Muhammed, Mustafâ) sona eren Lâmiʻî Çelebi’nin Esmâ’ü’l-Hüsnâ Tefe’ül-nâmesi adlı bir risale de bulunmaktadır. Risalede 74b’de ve 79a’da Lâmiʻî’nin adının görülmesine rağmen bu nüshanın görülen diğer nüshalarla bir benzerliği bulunmamaktadır. Eser üzerine 1999 yılında Ankara Üniversitesi’nde Münire Kevser Baş tarafından Lâmiʻî Çelebi’nin Şerh-i Muammeyât Alâ Esmâ-i Hüsnâ’sı adlı bir yüksek lisans tezi yapılmıştır.

9- Risâle-i ʻArûz: Bugüne kadar ele geçmemiştir. Keşfü’z-Zünûn’da Risâle fi’l-ʻArûz adıyla Lemʻî adına kayıtlıdır (Yaltkaya-Bilge 1971: I/877). Manisa İl Halk Kütüphanesi 1656/7’de (142a-152b) kayıtlı nüsha, katalogda her ne kadar Arapça olarak Arûz-ı Lâmiʻî adıyla görülüyorsa da (Gönültaş 1986: 3-4), bu eser Lâmiʻî’nin Lügat-i Manzume’sidir (bkz. manzum eserleri: 9. Lügat-i Manzûme). Ayrıca Risâle-i ʻArûz’un adı, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Bağdatlı Vehbi 1557’de kayıtlı Şerefü’l-İnsân nüshasında Risâle-i ʻArûz-ı Fârisî olarak geçmektedir (yk. 8b), yine de eseri görmeden dili hakkında kesin bir şey söylemek mümkün değildir.

10- Menâkıb-ı Üveysü’l-Karanî: Nüshaları nadirdir. Hz. Muhammed’in yakın arkadaşı Üveysü’l-Karanî’nin (ö. 37/657) mensur menâkıbıdır. Manisa İl Halk Kütüphanesi 1307 numarada Ricâlü’l-Gayb adı altında gösterilen ve Lâmiʻî’nin adına verilen eser, Menâkıb-ı Üveysü’l-Karanî’dir (Gönültaş 1986: 51). Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 283 numarada kayıtlı eser de Meslekü’s-Sâlikîn adı altında Lâmiʻî’ye atfedilmiştir. (Karatay 1961: 49, katalog no 150). Aslında bu yazmada mevcut iki eser bulunmaktadır. Bu iki eserden birincisi Lâmiʻî’nin Menâkıb-ı Üveysü’l-Karanî adlı eseridir, bu eserin yazarı Dervîş Mehmed bin Lâmiʻî bin ʻOsmân bin ʻAlî (Lemʻî) olarak kaydedilmiştir. İkinci esere gelince 35a’nın başında (aslında 36a olmalıydı) Meslekü’s-Sâlikîn yazmasına rağmen bu eser İlâhî Abdullâh Simâvî’nin Meslekü’t-Tâlibîn ve’l-Vâsilîn adlı eseridir (Bursalı Mehmed Tâhir 1333: I/91). Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Esad Efendi 1659 numarada Meslekü’s-Sâlikîn olarak gösterilip Lâmiʻî’ye atfedilen eser Menâkıb-ı Üveysü’l-Karanî’dir (Öztürk 2015: 50). 1998 yılında Uludağ Üniversitesi’nde Bayram Gündoğar tarafından Menâkıbnameler ve Lâmiʻî Çelebi’nin Menâkıb-ı Üveys el-Karanî Adlı Eserinin Tahlîli adıyla yapılmış bir yüksek lisans tezinde verilen nüshada da eserin Lemʻî’ye verildiği görülmektedir (Gündoğar 1998: 45). Gündoğar, bu tezde her ne kadar metni doğru dürüst vermeye çalışmışsa da maalesef bir yazma eserin genellikle 1b’de başladığının bilinmemesinden dolayı eseri 2a’dan (doğrusu 1b olacaktır) başlatmıştır. Yazarın isminin geçtiği yaprak numarası 5a verilmişse de 4b olmalıdır. Bu yaprakta eʻna derviş Mehmed b. Lamiʻi b. Osman b. Ali eş-şehr bi’l Lemʻi (doğrusu aʻnî dervîş Mehmed b. Lâmiʻî b. ʻOsmân b. ʻAlî eş-şehîr bi’l-Lemʻî olacaktır) yazılıdır. Acaba Lâmiʻî’nin oğlu daha sonra mı eseri tamamlamıştır? Çünkü Lâmiʻî, Şerefü’l-İnsân’da mensur eserleri arasında Menâkıb-ı Üveysü’l-Karanî’nin kendi eseri olduğunu bizzat söylemektedir. Üveysü’l-Karanî, birçok yerde Veysel Karanî veya Üveys-i Karanî şeklinde de karşımıza çıkmaktadır.

11- ʻİbret-nümâ veya ʻİbret-nâme: Eser Mohaç muharebesinden (932/1526) sonra yazılmıştır. İki bölümden oluşan eserin birinci bölümünü tanınmış velilerin tayy-ı zamân ve bast-ı mekânla ilgili kerametleri oluşturur. İkinci bölümde ise merakları yüzünden başlarına çeşitli dertler gelen insanlarla ilgili hikâyeler vardır (Kut 2000: 371). Pek çok nüshası olan eserin Robinson tarafından tespit edilen minyatürlü bir nüshası, Keir Koleksiyonu 1587 numarada kayıtlıdır. Aslında eserde tespit edilen yirmi dört minyatür dışında bir o kadar daha minyatür olduğu belirtilmiştir. Robinson makalesinde yirmi dört minyatürle ilgili verdiği bilgiler dışında kimi minyatürlerden örnekler de vermiştir. (Robinson 1988: 22-27) Kitâb-ı İbret-nümâ adıyla 1273/1856-57’de basılmıştır, bir de eserin sadece birinci bölümünden oluşan ayrı bir baskısı vardır. 1988 yılında Gazi Üniversitesi’nde Salih Gülerer tarafından Bursalı Lâmiʻî Çelebi ʻİbret-Nümâ (İnceleme-Metin) adlı bir yüksek lisans tezi yapılmıştır.

12- Risâle-i Esvile mine’n-Nübüvve: Bugüne kadar ele geçmemiştir. Lâmiʻî ile ilgili yayımlanmış makalelerde Risâle-i Usûl mine’l-Fünûn adıyla geçen bu eser, Şerefü’l-İnsân’da verilen eser listesinde usûl değil, esvile (es’ile) şeklindedir. Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Pertevniyal 424 numaralı Şerefü’l-İnsân’ın müellif hattı nüshasında eser adı Risâle-i Esvile mine’n-Nübüvve olarak (yk. 8b/11) geçer. Fakat aynı kütüphanenin Fatih 3999 numaralı Şerefü’l-İnsân nüshasında (yk. 8b derkenar/5) ve pek çok Şerefü’l-İnsân nüshasında “nübüvve” kelimesi yerine “fünûn” kelimesi görülür. Aslında Fatih nüshası da önemli bir nüshadır, Lâmiʻî’nin oğlu Lemʻî tarafından istinsah edilmiştir.

13- Şerefü’l-İnsân: Lâmiʻî’nin bu önemli eseri, aslında 51 bölümden oluşan İhvânü’s-Safâ adlı Arapça felsefî bir ansiklopedinin 21. kısmının Türkçeye tercümesidir. Süslü nesir üslûbu ile yapılan tercüme, insanlarla hayvanlar arasında geçen bir münazaradır. 1997 yılında Gazi Üniversitesi’nde Sadettin Eğri tarafından yapılan Lâmiʻî Çelebi Şerefü’l-İnsân (İnceleme-Metin) adlı doktora tezi, daha sonra iki cilt halinde yayımlanmıştır (Eğri 2011).

14- Letâ’if-nâme: Lâmiʻî, Şerefü’l-İnsân’da eserlerinin ismini sıralarken Letâ’if-nâme’yi listesine almamıştır. Letâ’if-nâme’nin kimin tarafından yazıldığı hakkında ihtilâf vardır. Lâmiʻî, kimi açık saçık hikâyelerden ve hicivlerden oluşan eserinin, özellikle açık saçık hikâyelerin kendisi gibi bir Nakşibendî şeyhine yakışmayacağı düşüncesiyle topladığı malzemeyi oğlu Abdullâh’a vererek değerlendirmesini ve tamamlamasını ister, bu arada müstehcen olanları çıkarmasını söyler. Kitabın önsözünde oğlu Abdullâh, bu bilgileri aktararak babasının dileğini yerine getirdiğini ve kendisinin de ilâveleri olduğunu ifade etmiştir (Çalışkan 1978: 7-8). Kimi kütüphane kataloglarında eser Lemʻî (Lâmiʻî’nin oğlu Dervîş Mehmed Çelebi’nin mahlası) veya Lâmiʻî adına kayıtlıdır. Eser bir mukaddime ve beş bölümden oluşmaktadır: Evvelki bâb ferzâneler muhâveresindedür, ikinci bâb dîvâneler mutâyebesindedür, üçinci bâb sâyir erbâb-ı zamâne muhâtabasındadur, dördinci bâb ehl-i hâne mülâʻabesindedür, bişinci bâb ashâb-ı dâm u dâne musâhabesindedür (Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi 5390: yk. 6a/10-14). Letâ’if’e alınan hikâyelerden özellikle hayvanlarla ilgili olanlar, eski ve yaygın hikâyelerdir (Sakaoğlu 1979: 279-89). Eserin pek çok yerinde Abdullâh, babasına atfen hikâyeler anlatmaktadır. Manzum parçalardaki mahlas Lâmiʻî’ye aittir. Letâ’if’te Nasreddîn Hoca’ya (ö. 683/1284?) ait iki latife bulunmakta olup bunlardan birisi Şeyyâd Hamza (ö. 749/1348-49) ile olan latifedir, diğeri de Nasreddin Hoca Latifeleri yazmalarında Timur ile Nasreddin Hoca arasında geçen hikâyelerden biridir. Lâmiʻî, bu latifeyi Timur ile 14. yüzyıl şairlerinden Ahmedî (ö. 815/1412-13) arasında geçmiş olarak anlatır. Eserin birinci bölümünde anlatılan latifeler, Alî Şîr Nevâyî, Hüseyin Baykara (ö. 911/1506), Saʻdî, Câmî gibi ünlü ve bilgin kişilerle ilgilidir. Ayrıca Farsça Mûş u Gurbe (Fare ve Kedi) hikâyesi benzeri bir hikâye Türkçe; fakat kısa olarak Letâ’if’te geçer. Kimi ilginç manzumeler arasında Ağustos ve Karakış ile Yer ve Gök münazaraları zikredilmeye değerdir. Yer ve Gök münazarası Gûy u Çevgân’da da yer almaktadır (Tezcan 1994: 111-18). Letâ’if-nâme’nin özellikle dördüncü bölümü müstehcen latifeleri ihtiva eder. Latifeler adı ile basılmıştır, bu baskıda 145 latife bulunmaktadır (Çalışkan 1978). Eser üzerine ayrıca 1989 yılında Atatürk Üniversitesi’nde Nurdoğan Savran tarafından Bursalı Lâmiʻî Çelebi’nin Letâ’if’inin Erzurum Nüshasının Halk Edebiyatı Açısından Değerlendirilmesi adlı bir yüksek lisans tezi ve 1990 yılında Selçuk Üniversitesi’nde Aydın Budak tarafından Lâmiʻî Çelebi’nin Letâyif-nâme’si (karşılaştırmalı metin ve dil incelemesi) adlı bir doktora tezi yapılmıştır.

15- Nefsü’l-Emr: Güzel tavırların ne olduğunu anlatmak amacıyla çirkin tavırları eleştirmek için nükteli bir üslupla yazılan küçük bir risaledir. Osmanlı Müellifleri’nin söz ettiği (Bursalı Mehmed Tâhir 1333: II/493) Münâzara-i Nefs ü Rûh, muhtemelen bu eser olmalıdır. Hasan Ali Esir, bu eserle ilgili Lâmiʻî Çelebi’ye İsnat Edilen Bir Eser: Risâle-i Nefsü’l-Emr-i Lâmiʻî adlı bir makale yazmıştır (İlmî Araştırmalar 12, İstanbul: 2001). Eserin Lâmiʻî’ye ait olup olmadığı kesin değildir.

Manzum Eserleri:

1- Mevlidü’r-Resûl: 706 beyitten oluşan eserin tek nüshası, 2011 yılında Marmara Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi 83 numarada tespit edilerek yayımlanmıştır (Eroğlu 2011: 61). Bu mevlidin özelliği ve Süleymân Çelebi’nin (ö. 825/1422) mevlidinden farkı, vezninin mefâʻîlün mefâʻîlün feʻûlün oluşu ile Hz. Muhammed’in doğumu, çocukluğu ve annesinin ölümü ile sınırlı olmasıdır (Eroğlu 2011: 53-54).

2- Maktel-i İmâm Hüseyn: Lâmiʻî, bu eserini Vâiz Mollâ Arab’ın (ö. 938/1531) Hz. Hüseyin’in (ö. 61/680) Kerbelâ’da öldürülmesi hikâyelerinin okunmasını yasaklaması üzerine kaleme almıştır. Kitabın bitiminde Mollâ Arab’ı da davet ederek Aşçızâde Hasan Çelebi (Kadı) ve diğer ulemaların önünde maktelini okumuştur. Mesnevi, fâʻilâtün fâʻilâtün fâʻilün vezniyle yazılmıştır. Minyatürlü bir nüshası Türk-İslam Eserleri Müzesi 1958 numarada kayıtlıdır. Diğer bir kopyası British Library Or. 7238’de bulunmaktadır. Bir hayli nüshası bulunan eserin Millî Kütüphane Yz. B 446 numarada kayıtlı 988 beyitten oluşan nüshası, bir inceleme ile basılmıştır (Ertekin 2012: 30). Ayrıca Maktel-i Hüseyn ile ilgili 2001 yılında İstanbul Üniversitesi’nde Harun Arslan tarafından Lâmiʻî Çelebi Kitâb-ı Maktel-i Âl-i Resûl (Giriş-Metin-İnceleme-Sözlük-Adlar Dizini) adlı bir yüksek lisans tezi de yapılmıştır.

2015 yılında Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi’nde Tuğba Erdem Akkoyun tarafından Lâmiʻî Maktel-i İmâm Hüseyin İnceleme-Çeviriyazı-Sözlük adlı bir yüksek lisans tezi hazırlanmıştır. Manisa İl Halk Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Kataloğu’nda 8375/1 numarada kayıtlı eserde “Abdullah” yazmasına rağmen (Gönültaş 1986: 34) Akkoyun bu makteli Lâmiʻî’ye atfetmiştir. Üstelik eserin sonunda yer alan Kim olur meddâhı Abdullâh hakîr/Kim kıla daʻvâ hünerden ol fakîr beyti, eserin kimin tarafından yazıldığını göstermektedir. Bu metnin Lâmiʻî’nin makteli ile uzaktan yakından hiçbir alakası yoktur. Lâmiʻî’nin makteli 990 beyit civarında olmasına rağmen diğer metin 2943 beyittir.

3- Salâmân u Absâl: Klasik Grek edebiyatından alınan konu, önce Arapçaya, daha sonra da Câmî tarafından Farsçaya çevrilmiştir. Lâmiʻî, Câmî’nin bu Farsça versiyonunu Türkçeye çevirmiştir. Arapçası Huneyn bin İshâk’a (ö. 260/873) atfedilir. İbn Sînâ (ö. 429/1037) ve İbn Tufeyl’in (581/1185) Hayy bin Yakzan adlı mistik romanlarında da aynı konu işlenmiştir. Bu konu, aslında tasavvufî umdeler çerçevesinde; fakat felsefî bir görüş açısıyla ele alınmıştır. Lâmiʻî, eserinde bu eserin daha önce İbn Sînâ tarafından ele alındığını da zikretmektedir. Lâmiʻî’nin tercümesinde Câmî’nin eserine göre pek çok ekleme görülmektedir. Absâl, dünyevî zevkleri, Salâman ise manevî bir hayatı seçmiştir. Eser I. Selîm için yazılmıştır. Nüshaları nadirdir, fâʻilâtün fâʻilâtün fâʻilün vezniyle yazılmıştır. Câmî’nin eserinin diğer bir tercümesi, Abdülvehhab Tarzi tarafından yapılmış olup 1944 yılında Millî Eğitim Bakanlığı’nca basılmıştır. 1997 yılında Atatürk Üniversitesi’nde Erdoğan Uludağ tarafından yapılan Vakʻaya Dayalı Bir Eser Olarak Lâmiʻî Çelebi’nin Salâmân u Absâl Mesnevîsi (İnceleme-Karşılaştırmalı Metin-Sadeleştirme) adlı doktora tezi, 2013 yılında yayımlanmıştır (Uludağ 2013). Diğer bir inceleme ise Lâmiʻî Salâmân ve Absâl Mesnevîsi ve Mesnevideki Mitolojik Unsurlar adıyla yayımlanmıştır (Kaya 2007). Salâmân u Absâl hikâyesiyle ilgili olan önemli makaleler şunlardır: Ali Suavi, “Mesâ’il-i Müteferrika-Salâmân u Absâl”, Ulûm Gazetesi, sayı 24, s. 1369-1379 (Paris, 1869-70); Iraj Dehghan, “Jâmî’s Salâmân and Absâl”, Journal of Near Estern Studies, volume 30, number 2, p. 118-126, April 1971; İsmail Erdoğan, “Ali Suavî’nin Salaman ve Absal Hikâyeleri ile İlgili Yazısı Üzerine Bir Değerlendirme”, The Journal of Academic Social Science Studies (JASS), volume 6, issue 2, p. 1437-1448, February 2013.

4- Şemʻ ü Pervâne: 929/1522’de Rodos’un fethi münasebetiyle kaleme alınan bu tasavvufî ve alegorik mesnevi, her nedense yazıldığı zamandan sonra Vâmık u ‘Azrâ ile birlikte Kânûnî Sultân Süleymân’a gönderilmiştir. Mesnevi, Ehlî-i Şîrâzî’nin (ö. 942/1535) aynı addaki mesnevisinin tercümesidir ve feʻîlâtün mefâʻilün feʻilün vezniyle yazılmıştır. Ehlî-i Şîrâzî, eserini 894/1488-89 yılında tamamlamıştır. Türk edebiyatında 16. yüzyılda yazılmış Balıkesirli Zâtî (ö. 953/1546) ve Kalkandelenli Muʻîdî’nin Şemʻ ü Pervâne adlı mesnevileri varsa da Zâtî’nin mesnevisinin Lâmiʻî’nin mesnevisiyle isim benzerliği dışında hiçbir benzerliği bulunmamaktadır. Muʻîdî’nin mesnevisi ise yine Ehlî-i Şîrâzî’nin mesnevisine dayandığından konu bakımından aynı olmakla birlikle farklılıklar da mevcuttur. Ehlî-i Şîrâzî’nin eserlerinin kopyalarına Türk kütüphanelerinde pek rastlanmaz. Bu sebepten Lâmiʻî’nin Ehlî-i Şîrâzî’nin eserini görmesi oldukça uzak bir ihtimal görünüyor. Fakat Mahmûd Şebüsterî’nin (ö. 720/1320) torunu Niyâzî mahlaslı Abdullâh Şebüsterî adlı İranlı bir şair, aynı addaki Farsça mesnevisini I. Selîm’e sunmuştur (Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Kadızade Mehmet Efendi 415). Dolayısıyla, Lâmiʻî’nin bu eseri görmesi daha akla yakın görünmektedir. Niyâzî’nin ve Lâmiʻî’nin mesnevisi hafif bahrindedir, oysa Şîrâzî’nin mesnevisi hezec bahrinde yazılmıştır. I. Selîm zamanında Osmanlı ülkesine gelen Niyâzî, eserini I. Selîm’e sunarak 90 akçe yevmiye almıştır. Şakâyık’ın verdiği bilgiye göre Niyâzî, Kânûnî’ye Rodos’un fethi üzerine 60 beyitlik bir kaside de sunmuştur. Bu kasidenin her beytinin ilk mısraında Kânûnî’nin cülûsuna ve diğer mısraında da Rodos’un fethine tarih düşürülmüştür (Mecdî 1269: 456). Şemʻ ü Pervâne, Türk edebiyatına ilk kez Lâmiʻî tarafından kazandırılmıştır. Şemʻ ü Pervâne’nin nüshalarının son çıkan nüshalarıyla nüsha sayısı 16 olarak tespit edilmiştir. Lâmiʻî’nin eserleri üzerinde çalışmalar sürdükçe bu sayı artabilir. Daha evvel 9 nüshası biliniyordu (Kut 2005: 149/not 145). Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Hafid Efendi 360 numarada Lâmiʻî’nin Dîvân’ı olarak kayıt altına geçen eser, bir Şemʻ ü Pervâne nüshasıdır. Yeni tespit edilen nüshaların ikisi Mısır Milli Kütüphanesi Talʻat-Edeb-i Türkî 249 ve Talʻat-Mecâmîʻ-i Türkî 1 numarada, diğerleri ise İstanbul Sadberk Hanım Müzesi Kütüphanesi Hüseyin Kocabaş Yazmaları 299 numarada (Bakar 1997: 53, katalog no 238); İran, Tahran Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Kütüphanesi No. 231 numarada, Gürcistan’da (Abuladze 2001: 295) ve Marmara Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi 83 numaradadır (Eroğlu 2011: 61). Eser üzerine 1997 yılında İnönü Üniversitesi’nde Recep Köse tarafından Bursalı Lâmiʻî’nin Şemʻ ü Pervânesi (İnceleme-Metin) adlı bir yüksek lisans tezi yapılmıştır.

5- Gûy u Çevgân: Ârifî’nin (ö. 853/1449-50) Hâl-nâme olarak da bilinen mesnevisinin tercümesidir, mefʻûlü mefâʻilün feʻûlün vezniyle yazılmıştır. Lâmiʻî, bu tasavvufî ve alegorik mesneviyi Hz. Muhammed’in arkadaşlarından olan Hz. Hassân’ı (ö. 60/680?) rüyasında gördükten sonra yazmıştır (Kutluk 1981: 831-32; Tezcan 1994: 102, Kılıç 2010: 749). Eser, bir dervişin bir şehzadeyi gûy u çevgân oynarken görüp ona âşık olmasını ve hikâyenin sonunda aşkından ölmesini, yani Allah’a kavuşmasını anlatır (Tezcan 1978). Eser, 1976 yılında Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde Nuran Tezcan tarafından Lâmiʻî’nin Hayatı, Eserleri, Gûy u Çevgân Mesnevîsi (İnceleme-Metin) adıyla yüksek lisans tezi olarak yapılmış, daha sonra Lāmi’īs Gūy u Çevgān adıyla Almanca bir girişle 1892 beyit tespit edilerek basılmıştır (Tezcan 1994).

6- Ferhâd-nâme veya Ferhâd u Şîrîn: Lâmiʻî’nin bu mesnevisi, Nevâyî’nin Ferhâd u Şîrîn’ine dayanır. Aslında bu esere belki de tercüme demek yanlış olur. Zira Lâmiʻî bu eseri 918/1512 yılında Yavuz Sultân Selîm adına Çağatay Türkçesinden Batı Türkçesine uyarlamıştır. Bu arada Lâmiʻî’nin diğer eserlerinde de görüldüğü üzere kendi eklemeleri de bulunmaktadır. Konusu bilindiği üzere Sasanî hükümdarı Pervîz’in hayatından alınmış olup Şîrîn ü Husrev, Şîrîn ü Pervîz, Ferhâd ü Şîrîn gibi adlarla bilinir (Erkan 1999: 53). Nizâmî’nin (ö. 611/1214?) Penc Genc adlı hamsesinin ikinci kitabıdır (yazılışı 576/1180). Nevâyî, eserini Ferhâd ü Şîrîn (yazılışı 888/1484) olarak adlandırmış ve Ferhâd’ı ön plana çıkarmıştır. Lâmiʻî de mesnevisine aynı adı vermiştir. Mesnevî, mefâʻîlün mefâʻîlün feʻûlün vezniyle yazılmıştır. Lâmiʻî, sebeb-i te’lîf kısmında Emîr Buhârî’yi överek bu mesneviyi Bursa valisi Fenârî Cemâleddîn Mehmed Şâh’ın isteği üzerine yazdığını belirtir (Levend 1964: 87-88). Eser üzerine 1998 yılında Atatürk Üniversitesi’nde Abdülkadir Erkal tarafından Lâmiʻî Çelebi Ferhad u Şirin (Ferhadname) (İnceleme-Metin) adıyla 5043 beyitten oluşan tek nüsha (Agâh Sırrı Levend 263 numaralı yazma nüsha) üzerinden bir yüksek lisans tezi yapılmıştır. 1998 yılında İstanbul Üniversitesi’nde Hasan Ali Esir tarafından Lâmiʻî Çelebi Ferhâd ile Şîrîn (İnceleme-Metin-İndeks) adlı 8157 beyit tespit edilerek yapılmış bir doktora tezi de mevcuttur, bu tezin metin kısmı (transkripsiyonsuz olarak) küçük bir incelemeyle birlikte T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın internet sayfasının e-kitap bölümünde de yer almaktadır. E-kitap’taki bu metin, ayrıca Mehmet Kanar tarafından öyküleştirilerek de yayımlanmıştır (Kanar 2012).

7- Vâmık u ʻAzrâ: Lâmiʻî’nin bu mesnevisi, Kânûnî’nin isteği üzerine tercüme edilmiştir. Mesnevi fâʻilatün fâʻilâtün fâʻilün vezni ile yazılmış olup sonunda yer alan 102 beyitlik Gül-i Sad-berg kasidesiyle birlikte 5981 beyittir. Ebü’l-Kâsım Unsurî (ö. 431/1039-40) tarafından Farsça olarak kaleme alınan bu mesnevi, İran edebiyatında Yunan hikâyelerinin etkisi görülen hikâyelerden biridir. Mesnevinin sebeb-i telif kısmındaki ifadesinden Lâmiʻî’nin Unsurî’nin metnini görmemiş olması ihtimali de vardır. Lâmiʻî, daha evvel Bihiştî (917/1511-12?) tarafından Türkçeye çevrilen versiyonu gördüğünü ve tercümesinin iyi bir tercüme olmadığını da kaydeder, yani Lâmiʻî bu tercümeden hareketle eserini tekrar iyi bir Türkçeyle kaleme almış olabilir (Ayan 1998: 17). Unsurî’nin Vâmık u Azrâ’sına Türkiye kütüphanelerinde rastlanmaz, zira eser bugün elde mevcut değildir. Ancak bu kitap hakkında ilk defa W. F. Büchner, Enzyklopaedie des Islâm’da (1930) bilgi vererek eserin Yunan kültüründen geldiğini yazmıştır. Bu bilgi, Mücmelü’t-Tevârîh ve’l-Kısâs adlı eserde de söz konusu edilmiş, Vâmık u Azrâ hikâyesindeki olayların Yunan ülkesinde Dârâ b. Dârâb zamanında vuku bulduğu belirtilmiştir (Hägg-Utas 2003: 10). Eserin bir kısmı 1833 yılında J. von Hammer tarafından Viyana’da Almanca bir özetle basılmıştır. Vâmık, mesnevinin erkek kahramanıdır ve gerek doğması gerekse yetiştirilmesi açısından diğer aşk mesnevilerindeki şablona uymaktadır. Vâmık’ın Azrâ’ya olan aşkı, onun resmini görmesiyle başlar. Daha sonra üvey kardeşi Behmen’le birlikte sevdiği kıza ulaşabilmek için çeşitli maceralara atılırlar. Bu bakımdan Vâmık u Azrâ’nın Husrev ü Şîrîn’den veya Zâtî’nin Şemʻ ü Pervâne’sinden pek bir farkı yoktur. Vâmık u Azrâ yayınında olmayan üç nüshadan ikisi Mısır Millî Kütüphanesi Talʻat-Edeb-i Türkî 64’te ve 116’da, diğeri de Afyon Gedik Ahmet Paşa Kütüphanesi 17673’te kayıtlıdır. Lâmiʻî’nin Vâmık u Azrâ’sının tamamen Unsurî’nin eserinin tercümesi olmadığını; ama her iki eser arasında benzerlikler bulunduğu Ayan tarafından bildirilmektedir (Ayan 1998: 15-17). 1983 yılında Atatürk Üniversitesi’nde Gönül Ayan tarafından yapılan Lâmiʻî’nin Vâmık u Azrâ Mesnevisi (İnceleme-Metin) adlı doktora tezi, daha sonra yayımlanmıştır (Ayan 1998). Eser üzerine ayrıca 2004 yılında İnönü Üniversitesi’nde Mehmet Özger tarafından Lâmiʻî Çelebi’nin Vâmık u Azrâ Mesnevîsinin Modern Roman Tekniklerine Göre İncelenmesi adlı bir de yüksek lisans tezi yapılmıştır.

8- Kıssa-i Evlâd-ı Câbir: Lâmiʻî’nin Şerefü’l-İnsân’da manzum eserlerinin arasında saydığı Kıssa-i Evlâd-ı Câbir, Keşfü’z-Zünûn’da (Yaltkaya-Bilge 1971: I/533) Câbir-nâme olarak geçer, bugüne kadar ele geçmemiştir.

9- Lügat-i Manzûme (Tuhfe-i Lâmiʻî): Farsça ve Farsçada kullanılan Arapça kelimelerin Türkçe karşılıklarının verildiği bu lügate genellikle lügat mecmuaları içinde rastlanır. Bir hayli nüshası bulunan bu lügatin müstakil nüshaları da vardır. Manisa İl Halk Kütüphanesi 1656/7’de (142a-152b) Arûz-ı Lâmiʻî  adıyla kayıtlı eserin (Gönültaş 1986: 3-4) başı ve sonu tespit edilmiş ve bu eserin Lügat-i Manzûme’nin nüshalarından biri olduğu anlaşılmıştır. Bu nüshada olduğu gibi kimi nüshalar da Risâle-i Arûz ile karıştırılmıştır (Kut 2005: 166). Bu eser, gerek Erünsal’ın “Lâmiʻî Çelebi’nin Terekesi” adlı makalesinde gerekse Şerefü’l-İnsân’da Risâle fî’l-Arûz şeklinde gösterilmiştir. Mısır Millî Kütüphanesi kitaplarından Arûz-ı Türkî 1 ve Talʻat-Mecâmiʻ-i Farisî 30 numaralarda Tuhfe adına kayıtlı olan bu eserin başları ile Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi’nde Lügat-i Manzûme ve Manisa İl Halk Kütüphanesi 1656/7’de (142a-152b) Arûz-ı Lâmiʻî (Gönültaş 1986: 3-4) adı altında kayıtlı olanların başları birbirini tutmaktadır: “İdelüm evvel ol Hakk adını yâd”. On bahri içine alan eser, aşağı yukarı 172-177 beyitten oluşur. 175 beyit tespit edilerek yayımlanmıştır (Öztahtalı 2004).

10- Dîvân-ı Eşʻâr: Birçok nüshası içinde önemli iki nüshası bulunmaktadır. Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emîrî Manzum 380, 40b’de Lâmiʻî, eseri 936 yılında bitirdiğini ama istinsahının evâhir-i Receb 937/10-19 Mart 1531 yılına kaldığını belirtir. Eser başlamadan önceki Ib’de rikʻa hatla Ali Emîrî tarafından yazılmış şu kayıt mevcuttur: “Külliyât-ı Lâmiʻî Çelebi. Lâmiʻî Çelebi merhûm hayatda iken 937 senesinde vezîr-i aʻzam makbûl İbrâhîm Paşa nâmına yazdurduġı nüsha-i nefîsedür.” Dîvân’ın 40a yüzünde Lâmiʻî, bu eserini 936/1529-30 tarihinde bitirdiğini “feyz-i ilâhî” tarihiyle belirtmiştir. Bu kısımda Lâmiʻî, şiir ve şairle ilgili bilgiler verir. Araya tasavvuf ıstılâhlarını ekler. Meselâ rûy: tecellî-i cemâldür (16b), meyhâne: ʻâlem-i melekûtdur (17b) gibi. Bu kısımda cemâl, celâl, pîşânî, zülf, rûy, hâl, hatt, kirişme, şîve, ʻişve, ruh, dehân, zebân, kâmet, kadd, dehân, leb, beden, sîne, sâk, pây, erganûn, nây, çeng, def, nâkûs, zünnâr, çelîpâ, kilîsâ, Kaʻbe, harâbât, harâbâtî, kumârhâne, hammâr, şarâb, bî-hûşî, bâde, piyâle, mey-perest, meyhâne, meykede, müdâme, naġme, nâle gibi kelimelerin tasavvufî anlamları yer alır.

Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emirî Manzum 380 numarada kayıtlı Lâmiʻî Dîvânı’nın dîbâcesinin Nevâyî’nin ilk divanı olan Bedâyiʻü’l-Bidâye için yazılan ve sonradan Hutbe-i Devâvîn adını alan dîbâcesinin başlangıcıyla olan benzerliği dikkat çekicidir. Bu nüshaya göre 40 yapraklık bir dîbâceden sonra Dîvân başlar. Dîvân 5 defterden oluşur: 1- defter-i evvel: kasâyid (41b-93a) 2- defter-i sânî: tercîʻât, murabbaʻât, muhammesât (93b-130a) 3- defter-i sâlis: gazeliyyât (131b-257a) 4- defter-i râbiʻ: müteferrikât, kadınlar hakkında latifeler, boza ve afyonun zemmi, tarihler, lügazlar (258b-286b) 5- mesneviyât: Bu kısımda iki mesnevi bulunmaktadır: Şehr-engîz-i Burûsa (289b-310b) ve Hayret-nâme (311b-329a). Hayret-nâme mesnevisinde divan edebiyatı güzelinin özellikleri, zülf, dehân, kâmet vb. kelimelerle ele alınmaktadır. Hayret-nâme’nin bir diğer nüshası da Mevlânâ Müzesi Kütüphanesi 2465 numarada kayıtlı bir mecmuada mevcuttur (135b-145a) (Gölpınarlı 1971: 379).

Dîvân’ın British Library’deki diğer önemli nüshası da (OR 10882) 993/1585’te Lâmiʻî’nin torunlarından Mehmed bin Ahmed bin Lâmiʻî bin Osmân bin Alî Nakkâş tarafından yazılmıştır ve düzeni Millet Yazma Eser Kütüphanesi’ndeki nüsha gibidir. Lâmiʻî Dîvânı ile ilgili 1983 yılında Atatürk Üniversitesi’nde Hamit Bilen Burmaoğlu tarafından Lâmiʻî Çelebi Dîvânı (Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Dîvânı’nın Tenkidli Metni) adlı bir doktora tezi yapılmıştır, daha sonra Divan’dan seçmeler yayımlanmıştır (Burmaoğlu 1989).

11- Şehr-engîz: Bursa’nın güzelliklerini anlatan bu manzum eser, mefâʻîlün mefâʻîlün feʻûlün vezniyle yazılmıştır. Matbu nüsha 27 Safer 1288/17 Mayıs 1871’de basılmıştır. Kânûnî’nin Bursa’yı ziyareti münasebetiyle yazılan ve Lâmiʻî’nin Bursa sevgisini de gösteren bu mesnevi hakkındaki ilk makale, çok güzel bir Türkçe ile nesre çevrilerek Orhan Şaik Gökyay tarafından kaleme alınmıştır (Yücel Kültür Mecmuası: cilt IX, sayı 49, Mart 1939, 52-55).

Lâmiʻî’nin bu eseriyle ilgili 1984 yılında Uludağ Üniversitesi’nde M. Murat Yurtsever tarafından Lâmiʻî Çelebi Şehrengiz-i Bursa adlı bir yüksek lisans tezi yapılmıştır. Eser ayrıca Mustafa İsen ve Hamit Bilen Burmaoğlu tarafından Latin harfleriyle “Bursa Şehr-engîz’i (Lâmiʻî Çelebi)” adıyla 638 beyit tespit edilerek yayımlanmıştır (İsen-Burmaoğlu 1988: 57-106), aynı hazırlayıcılarca Bursa Şehrengizi (Lâmiʻî Çelebi) adıyla tekrar yayımlanmıştır (İsen-Burmaoğlu 2011).

Şehrengiz türü, genellikle şehrin güzel delikanlılarını anlatmasıyla bilinirken Lâmiʻî’nin Bursa’nın güzelliklerinden söz etmesi şaşırtıcı olmuştur. Kânûnî’nin Bursa’ya gelişi dolayısıyla hem şehrin güzelliklerinin anlatılması hem de dört mevsimin özelliklerine parmak basılması, Lâmiʻî’nin Bursa’yı ne kadar sevdiğini gösteren bir tanıktır. Lâmiʻî’nin ailesine olan bağlılığı ve bütün ailenin Bursa’da yaşaması, onu Bursa ile özdeşleştirmiş, dolayısıyla Bursa’ya bağlamıştır. İstanbul’un payitaht olması ve yazar ve şairlerin payitahtta toplanma gayretinde olmasına rağmen Lâmiʻî’nin Bursa’da kalması, onun Bursa’ya bağlılığını göstermektedir. Meselâ Bursa’nın baharını anlatırken şöyle der:

Nice medh eyleyem bu şehri iy cân

 Ki vasfı ʻaklı eyler deng ü hayrân

Şairin amacı, mimarî yapıları, mesireleri, camileri, suları, yaylaları, hamamları ile örnek bir şehir olan Bursa’yı anlatmaktır.

Nuran Tezcan, 1999 yılında Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılığı tarafından düzenlenen Osmanlı Dünyasında Şiir Sempozyumu’nda sunduğu “Güzele Bir Şehrengizden Bakış” adlı bildirisiyle Lâmiʻî’nin Bursa Şehr-engîzi’nden başka Bursa’nın erkek güzellerini anlatan Nâme-i Şehr-engîz-i Mahâbîb-i Dil-firîb-i Bursa adlı bir şehrengîzinin olduğunu da ortaya koymuş ve bu bildirisi yayımlanmıştır (Tezcan 2001).

12- Risâle-i Hall-i Fâl: Bugüne kadar ele geçmemiş bir eserdir.

13- Vis ü Râmîn: Fahreddîn Cürcânî’nin aynı addaki mesnevisinden tercümedir. Lâmiʻî diğer mesnevi tercümelerine yaptığı gibi bu tercümesine de bir hayli eklemeler yapmıştır. Lâmiʻî, bu tercümesini Kânûnî’nin isteği üzerine yine daha önce adları zikredilen Kâdirî ve Muhyiddîn Çelebilerin Lâmiʻî’yi önermesiyle gerçekleştirmiştir. Lâmiʻî bu eserinde Damat İbrâhîm Paşa (ö. 942/1536) için de bir methiye ekleyerek çocuklarına yardımda bulunulmasını rica etmiştir. Mesnevi, mefâʻîlün mefâʻîlün feʻûlün vezniyle yazılmış olup bir aşk hikâyesidir; fakat hikâyenin sonunda Râmîn bir şeyhe bağlanır. Lâmiʻî’nin hatt-ı destiyle olan nüshası, Bursa İl Halk Kütüphanesi Genel 2278 numarada kayıtlıdır. Bu eser, Şerefü’l-İnsân’da verilen listede yer almamıştır, buradan da mesnevinin 933/1526-27’den sonra yazıldığı anlaşılmaktadır. Bu mesnevi üzerine 1994 yılında Uludağ Üniversitesi’nde Fatma Zehra Kavukçu tarafından Lâmiʻî Çelebi Veyse vü Râmîn (Giriş-Metin) adlı bir yüksek lisans tezi ve 2009 yılında Atatürk Üniversitesi’nde Murat Öztürk tarafından Lâmiʻî Çelebi’nin Veyse vü Ramin Mesnevisi (İnceleme-Metin-Sadeleştirme) adlı bir doktora tezi yapılmıştır.

14- Heft Peyker: Nizâmî’nin aynı addaki mesnevisinin tercümesidir. Lâmiʻî, bu tercümeyi bitirememiş, ölümü üzerine yarım kalan eser, damadı Rûşenî-zâde tarafından tamamlanmıştır (Yaltkaya-Bilge 1971: II/2045, Kılıç 2010: 749). Eser Şerefü’l-İnsân’da zikredilmemiştir ve günümüzde mevcut değildir. Chester Beatty Kütüphanesi’nde Heft Peyker adıyla Lâmiʻî’ye atfedilmiş bir yazma nüsha görünüyorsa da bu nüsha üzerine yapılmış doktora tezinde eserin Abdî’ye ait olduğu belirlenmiştir (Güzelova 2008: 64).

Lâmiʻî hakkında yazılan kimi hayatıyla ilgili makalelerde ve kimi kütüphane fişlerinde onun adına kayıtlı; fakat ona ait olmayan eserler kendi adına verilmiş veya kendisinin eserlerinden alınan parçalar, ayrı bir eser gibi gösterilmiştir. Mesela bunlardan Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Genel 3634 numarada kayıtlı olan ve Saʻâdet-nâme adıyla bilinen Tercüme-i Ravzatü’ş-Şühedâ, Lâmiʻî’nin değil Türk Câmî’nindir (Uzun 1993: 102). Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Lala İsmail 747/4’te kayıtlı Firâk-nâme ise Lâmiʻî’nin münşe’âtından (Nisâbü’l-Belâga) alınan bir parçadır. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi TY 1194 numarada kayıtlı el-Ferec Baʻde’ş-Şidde adlı eser Lâmiʻî’nin olarak görünmektedir; fakat eserin hiçbir yerinde bu eserin Lâmiʻî’nin tercümesi olduğunu gösteren bir kanıt yoktur. Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi 2740 numaradaki Mecmûʻa’da Lâmiʻî adına kayıtlı Istılâhât-ı Sûfiyye, aslında Lâmiʻî’nin Dîvân’ındaki dîbâce kısmının bir bölümüdür, daha sonra biri tarafından bu adla bu mecmuaya (2a-3b arasında) alınmıştır. Bu kısım Dîvân’da Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emîrî Manzum 380, 16b-17b arasındadır. Lâmiʻî’ye atfedilen Gıdâ’ü’r-Rûh (Blochet 1932: 8, katalog no A. F. 19; Ayan 1994: 52), aslında Nuran Tezcan’ın da dediği gibi 977/1569-70’te vefat eden Laʻlî-zâde Abdülbâkî Efendi’nindir (Tezcan 1979: 313). Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Esad Efendi 1591’de kayıtlı nüshada yazar adı çok açık olarak verilmiştir. Ayrıca kaynaklarda da Laʻlî-zâde’nin bu eserinden bahsedilir (Bursalı Mehmed Tâhir 1333: I/159).

Karahan’ın İslâm Ansiklopedisi’ndeki Lâmiʻî maddesinde Hıred-nâme’nin Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emirî Manzum 380’de bulunduğunu söylemesine rağmen (Karahan 1957: 12) Dîvân’da böyle bir esere rastlanmamıştır.

Konya Mevlânâ Müzesi’nde Lâmiʻî adına kayıtlı olarak gösterilen Fetih-nâme-i Kalʻa-i Moton, büyük bir olasılıkla Şevâhidü’n-Nübüvve tercümesinin son cüzünden alınmış bir kısımdır. Lâmiʻî bu kısımda II. Bâyezîd zamanında 904/1499’da Kalʻa-i İnebahtı’nın alındığını anlattıktan sonra 14 Zilhicce 905/11 Temmuz 1500’de de Moton Kalesi’nin alındığını anlatır. Dış kalenin altı gün içinde alınmasına rağmen iç kalenin fethi kale dışarıdan yardım aldığı için uzar. Nihayet 15 Muharrem 906/11 Ağustos 1500’de Moton Kalesi alınır (Lâmiʻî 1293: 38-44; Gölpınarlı 1971: 379). Dolayısıyla Lâmiʻî’nin bu ad altında ayrı bir eseri olduğunu sanmıyorum.

Lâmiʻî’nin daha sonra oğlundan tamamlamasını istediği Letâ’if-nâme adlı eseri, kimi yayınlarda Mecmaʻü’l-Letâ’if, Sefîne-i Letâ’if ve Mecmûʻa-i Maʻârif adlarıyla da geçmektedir. Lâmiʻî’ye ait Sefîne-i Letâ’if ve Mecmûʻa-i Maʻârif adıyla ayrı bir eserin Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Yazma Bağışlar 3790’da bulunduğunu da söylemeliyim (Bu nüshada eser adı yanlışlıkla Sefîne yerine Sîne yazılıdır.), oysa bu eser dîbâceye aittir. Letâ’if sanılan diğer bir münferit nüsha, Mevlânâ Müzesi Kütüphanesi 2465 numaralı yazma içinde 87b-133b yaprakları arasındadır (Gölpınarlı 1971: 379). Bu eser de aslında Lâmiʻî Dîvânı’nın (Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emîrî Manzum 380) başında bulunan dîbâcesidir (Üzgör 1990: 128-255). Sefîne-i Letâ’if ve Mecmûʻa-i Maʻârif ibaresi, dîbâcenin sonunda geçer (Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emîrî Manzum 380, 40a) Bu dîbâcede Lâmiʻî’nin verdiği bilgiye göre dîbâceyi yazdığı sırada yıl 936/1529-30’dur (yk. 93b) ve yaşı da 58’dir. Dîvân, Dîvân-ı Eşʻâr adıyla Şerefü’l-İnsân’da kayıtlı olduğuna göre Lâmiʻî bu dîbâceyi Şerefü’l-İnsân’ı kaleme aldıktan sonra yazmış olabilir.

Lâmiʻî, Vâmık u Azrâ’nın sonuna Kânûnî Sultân Süleymân için Kasîde-i Gül-i Sad-berg adıyla bir kaside eklemiştir (Ayan 1998: 513-19). Kimi nüshalarda 100 kimilerinde 102 beyit olan bu kaside de yer yer ayrı bir eser gibi gösterilmiştir.

Lâmiʻî’ye atfedilen Risâle fî Şerhi Kelîmâti’ş-Şehâde (Ayan 1994: 60), aslında Lâmiʻî’nin değil Mollâ Câmî’nin eseridir (Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Nafiz Paşa 1350/4: yk. 27a-30b, Arapça).

Lâmiʻî Çelebi’nin Terekesi’nde görüldüğü üzre Lâmiʻî’nin kendi kitaplarının çoğu Tereke’de mevcuttur (Erünsal 1990: 179-194). Bunlardan bugün ele geçmeyen Risâle-i Tasavvuf, Çâryâr-ı Lâmiʻî adlı eserler de Tereke’de yer almaktadır. Bu arada Tereke’de Reşfü’n-Nasâyih adlı bir esere daha rastlanır ki Keşfü’z-Zünûn’da bu eser Reşfü’n-Nasâ’ih ü Keşfü’n-Fazâ’ih adıyla Lâmiʻî’nin bir kasidesi olarak gösterilmiştir (Yaltkaya-Bilge 1971: I/905) ve bu kaside Dîvân’ın I. defteri olan kasâ’id kısmında mevcuttur.

2011 yılında Bursa’da Lâmiʻî Çelebi adına bir sempozyum yapılmıştır. (Kemikli-Eroğlu 2011)

Son olarak Lâmiʻî’nin hiçbir kaynakta geçmeyen bir eserinden söz edilecektir. Millet Yazma Eser Kütüphanesi Ali Emîrî Edebiyat 291/3’te yk. 231b-236b arasında yer alan ve Hallâc-ı Mansûr’un başına gelenleri anlatan başlıksız bir metin bulunmaktadır. [Mansûr-name] adı verilen bu eserin 230b’de geçen “Bu hakîr, Tercüme-i Nefahâtü’l-Üns’te böyle yazmışdur ki” cümlesinden yola çıkarak eserin Lâmiʻî’nin tercümesindeki Hallâc-ı Mansûr’un hayat hikâyesinin bir başka versiyonu olduğu sonucu çıkarılmıştır (Lâmiʻî 1293: 199-202). Yalnız Nefahat’in 200. sayfasındaki bilgiler, elimizdeki metinle örtüşmekte olmasına rağmen metnin daha sonra tamamen değişik bir versiyon olduğu tespit edilmiştir. Fakat ne yazık ki eserin sonu eksiktir.

Bu biyografide Lâmiʻî üzerine yapılan yanlışlar ve karışıklıklar bizzat görülerek düzeltilmeye çalışılmıştır. Sonuç olarak Lâmiʻî’ye ait 29 eser tespit edilmiştir. Buna Hayret-nâme de eklersek eser sayısı 30’a yükselir, ancak Şerefü’l-İnsân’da adı geçtiği halde bugün ele geçmeyen Risâle fî’l-ʻArûz, Câbir-nâme, Risâle-i Esvile mine’l-Fünûn veya Nübüvve ve Risâle-i Hall-i Fâl adlı eserler dışında elde mevcut 26 eser vardır. Dolayısıyla Osmanlı Müellifleri’nde geçen (Bursalı Mehmed Tâhir 1338: II/ 493) Menâkıb-ı Cenâb-ı Alî (mensur), Miftâhü’n-Necât fî Havâssı Süver ve’l-Âyât (mensur), Kıssa-i Edhem ü Hümâ ve Hıred-nâme ya ele geçmemiştir ya da yanlışlıkla Lâmiʻî’ye atfedilmiştir.

Lâmiʻî ve eserleri üzerine yapılmış mezuniyet tezi de çoktur, önemli görülen bu mezuniyet tezlerinden bazıları şunlardır: Ahmed Rasim, Lâmiʻî, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1921; Rüştü Altunbay, Lâmiʻî’nin Vâmık u Azrâ’sının Tedkiki, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1939; Muzaffer Gürses, Divan Edebiyatının Bazı Meseleleri ve Lâmiʻî Çelebi, Hayatı, Eserleri, Sanatı ve Şahsiyeti ve Vâmık u Azrâ, Veys ü Râmîn Mesnevilerinin Tedkik, Tahlil ve Tenkidi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1945; Saliha Gürkan, Lâmiʻî Çelebi’nin Absâl ve Salâmân Mesnevisi ile Mollâ Câmî’nin Absâl ve Salâmân Mesnevisinin Karşılaştırılması, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1951; Gülizar Kırıkkanat, Lâmiʻî Divanındaki Gazeller, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, 1969; Bilge Yılmaz, Lâmiʻî Divanındaki Kasideler, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, 1970; Selahattin Ergil, Lâmiʻî’nin İbretnüması, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, 1971; İbrahim Boğalı, Maktel-i Âl-i Resûl Lâmiʻî Çelebi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1971; Tülin Erdoğan, Lâmiʻî Çelebi Divanı, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1971; Mehmed Sıddık Öğmen, Vise vü Ramin (1.-85. varaktır), Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1983; Muammer Tekmen, Bursa Şehrengîzleri (Lâmiʻî Çelebi, İshak Çelebi, İsmail Beliğ), Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1985.

Abuladze, Tsisana (2001). “Gürcistan Eski Kitaplıklarında bulunan Türk Dilleri ile Yazılı Eserler”. Türk Dili 2001/I (591): 292-298.

Ayan, Gönül (1994). “Lâmiʻî Çelebi’nin Hayatı, Edebi Kişiliği ve Eserleri”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi I (1). Konya: Selçuk Üniversitesi Basımevi. 43-65.

Ayan, Gönül (hzl.) (1998). Lâmiʻî Vâmık u Azrâ -İnceleme-Metin-. Ankara: AKM Başkanlığı Yay.

Bakar, İsmail (hzl.) (1997). Sadberk Hanım Müzesi Yazma Eserler Kataloğu Hüseyin Kocabaş Koleksiyonu. İstanbul: Vehbi Koç Vakfı Yay.

Baldır-zâde Mehmed. Vefeyât-nâme. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi TY 2656: yk. 178b.

Bilge, Kilisli Muallim Rıfat-İnal, İbnülemin M. Kemal (hzl.) (1951). Bağdatlı İsmâil Paşa. Hediyyetü’l-Ârifîn Esmâ’ü’l-Mü’ellifîn ve Âsârü’l-Musannifîn. 2 Cilt. İstanbul: MEB Yay.

Blochet, Gabriel Joseph Edgard (1932). Catalogue Des Manuscrits Turcs de la Bibliotheque Nationale (Tome I: Ancien fonds, n^os 1-396; Supplément, n^os 1-572). Paris.

Burmaoğlu, Hamit Bilen (hzl.) (1989). Bursalı Lâmiʻî Divanı’ndan Seçmeler. Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.

Bursalı Mehmed Tâhir (1333-1342). Osmânlı Müellifleri. 3 Cilt. İstanbul.

Canım, Rıdvan (hzl.) (2000). Latîfî, Tezkiretü’ş-Şuʻarâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ (İnceleme-Metin). Ankara: AKM Başkanlığı Yay.

Çalışkan, Yaşar (hzl.) (1978). Lâmiʻî-zâde Abdullah Çelebi, Latifeler. İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser Yay.

Eğri, Sadettin (hzl.) (2001). Lâmiʻî Çelebi, Bir Bursa Efsanesi: Münâzara-i Sultân-ı Bahâr Bâ-Şehriyâr-ı Şitâ. İstanbul: Kitabevi Yay.

Eğri, Sadettin (hzl.) (2011). Lâmiʻî Çelebi, Şerefü’l-İnsân. 2 Cilt. Boston: Harvard Üniversitesi Yakındoğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü Yay.

Erkan, Mustafa (1999). “Hüsrev ve Şîrîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 19. İstanbul: TDV Yay. 53-55.

Eroğlu, Süleyman (hzl.) (2011). Bursalı Lâmiʻî Çelebi, Mevlidü’r-Resûl. Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi Yay.

Ertekin, Ertuğrul (hzl.) (2012). Bursalı Lâmiʻî Çelebi Maktel-i Âl-i Resûl. İstanbul: Kevser Yay.

Erünsal, İsmail E. (1984). “Türk Edebiyatı Tarihinin Arşiv Kaynakları II: Kanunî Sultan Süleyman Devrine Ait Bir İnʻâmât Defteri”. Osmanlı Araştırmaları IV: 1-17.

Erünsal, İsmail E. (1990). “Türk Edebiyatının Arşiv Kaynakları IV: Lâmi’i Çelebi’nin Terekesi”. Türklük Bilgisi Araştırmaları, Fahir İz Armağanı I, 14: 179-194.

Esir, Hasan Ali (hzl.) (2006). Münşeât-ı Lâmiî (Lâmiî Çelebi’nin Mektupları), İnceleme-Metin-İndeks-Sözlük. Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi Rektörlüğü Yay.

Gibb, Elias J. W. (1904). A History of Ottoman Poetry. C. 3. London.

Gölpınarlı, Abdülbâki (hzl.) (1971). Mevlânâ Müzesi Yazmalar Kataloğu. C. 2. Ankara: MEB Yay.

Gönültaş, Güler (hzl.) (1986). Manisa İl Halk Kütüphanesi Türkçe El Yazmaları Kataloğu. Manisa: Türk Kütüphaneciler Derneği Yay.

Güzelova, Hanzade (hzl.) (2008). Abdî’nin Heft Peyker Mesnevîsi (İnceleme-Metin-Dizin). Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi.

Hägg, Thomas-Utas, Bo (hzl.) (2003). The Virgin and Her Lover, Fragment of an Ancient Greek Novel and a Persian Epic Poem. Leiden: Brill.

Hammer, J. Von (1836-38). Geschichte der Osmanischen Dichkunst. Pesth.

İsen, Mustafa (hzl.) (1994). Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı. Ankara: AKM Başkanlığı Yay.

İsen, Mustafa-Burmaoğlu, Hamit Bilen (hzl.) (1988). “Bursa Şehr-engîzi (Lâmiʻî Çelebi)”. Marmara Üniversitesi Türklük Araştırmaları Dergisi (3): 57-106.

İsen, Mustafa-Burmaoğlu, Hamit Bilen (hzl.) (2011). Bursa Şehrengizi Lâmiʻî Çelebi. Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi Yay.

İsmâil Belîğ (1302). Güldeste-i Riyâz-ı İrfân ve Vefeyât-ı Dânişmendân-ı Nâdire-dân. Bursa: Hüdâvendigâr Vilâyeti Matbaası.

Kanar, Mehmet (öyküleştiren) (2012). Lâmiʻî Çelebi, Ferhat ile Şirin. İstanbul: Say Yay.

Karahan, A. (1957). “Lâmiʻî”. İslâm Ansiklopedisi. C. 7. İstanbul: MEB Yay. 10-15.

Karatay, Fehmi Edhem (hzl.) (1961). Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Kataloğu. C. 1. İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi Yay.

Kaya, İdris Güven (hzl.) (2007). Lâmiʻî’nin Salâmân ve Absâl Mesnevisi ve Mesnevideki Mitolojik Unsurlar. Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi Yay.

Kemikli, Bilal-Eroğlu, Süleyman (editör) (2011). Bursalı Lâmî Çelebi ve Dönemi. Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi Yay.

Kılıç, Filiz (hzl.) (2010). Âşık Çelebi, Meşâʻirü’ş-Şuʻarâ (İnceleme-Metin). C. 2. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yay.

Kut, Günay (hzl.) (1978). Heşt Bihişt: The Tezkire by Sehî Beg, An Analysis of the first Biographical Work on Ottoman Poets with a Critical Edition Based on MS. Süleymaniye Library. Ayasofya 0.3544 Boston: Harvard Üniversitesi Yakın Doğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü Yay.

Kut, Günay (2000). “İbretnâme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 21. İstanbul: TDV Yay. 370-371.

Kut, Günay (2003). “Lâmiʻî Çelebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 27. İstanbul: TDV Yay. 96-97.

Kut, Günay (2005). “Lâmiʻî Chelebi and His Works”. Yazmalar Arasında Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları I. İstanbul: Simurg Yay. 127-156.

Kut, Günay (2005). “Bursa ve Manisa İl Halk Kütüphanesindeki Bazı Türkçe Yazmalar Üzerine”. Yazmalar Arasında Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları I. İstanbul: Simurg Yay. 157-178.

Kutluk, İbrahim (hzl.) (1981). Kınalı-zade Hasan Çelebi, Tezkiretü’ş-Şuarâ. II. C. Ankara: TTK Yay.

Lâmiʻî (1289). Tercüme-i Nefahâtü’l-Üns. İstanbul.

Lâmiʻî (1293). Tercüme-i Şevahidü’n-Nübüvve. İstanbul.

Levend, Agâh Sırrı (1964). “Lâmiʻî’nin Ferhad ü Şirin’i”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten. Ankara: TDK Yay. 85-111. 

Mecdî (1269). Tercüme-i Şakâyık. İstanbul.

Mısır Millî Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Kataloğu 1870-1980 (1987-1992). 4 Cilt. Mısır: el-Heyetü’l-Mısriyyeti’l Âmmeti li’l-Kitab.

Ozak, Elhac Muzaffer (hzl.) (1958). Şevâhidü’n-Nübüvve Tercümesi. İstanbul: Ergin Kitabevi.

Öztahtalı, İbrahim İmran (hzl.) (2004). Lâmiʻî Çelebi ve Lügat-ı Manzûmu (Tuhfe-i Lâmiʻî). Bursa: Gaye Kitabevi.

Öztürk, Erdem Can (hzl.) (2015). Lâmiʻî Çelebi’nin Şevâhidü’n-nübüvve Tercümesi (İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin). Ankara: Gece Kitaplığı.

Pfizmaier, A. (Çev.) (1839). Verherliehung der Stadt Bursa. Wien.

Robinson, B. W. (1988) “The Arts of The Book: Persia, Turkey and Pre-Mughal India”. Islamic Art In The Keir Collection. London-Boston: Faber and Faber. 1-32

Sakaoğlu, Saim (1979). “Bursalı Lâmiʻî’nin Letâ’if’indeki Hayvan Masalları”. Türklük Bilgisi Araştırmaları, Ali Nihad Tarlan Hatıra Sayısı 3: 279-289.

Schmidt, Jan (2002). “Ottoman Autobiographical Texts by Lāmiʻī and Others in the Collection of Turkish Manuscripts at the Leiden University Library” Türklük Bilgisi Araştırmaları, Barbara Flemming Armağanı 26/II: 195-201.

Tekin, Gönül Alpay (2002). “Lâmiʻî Çelebi’nin Gûy u Çevgân Mesnevisinin Tasavvufî Yorumu”. Türklük Bilgisi Araştırmaları, Barbara Flemming Armağanı 26/II: 253-274.

Tezcan, Nuran (1979). “Bursalı Lâmiʻî Çelebi”. Türkoloji Dergisi VIII (1). Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi. 305-345.

Tezcan, Nuran (2001). “Güzele Bir Şehrengizden Bakış”. Türkoloji Dergisi XIV (1). Ankara: Dil ve Edebiyat Araştırmaları Derneği Yay. 161-194.

Tezcan, Nuran (2002). “Lâmiʻî’nin Bazı Eserlerinde Kadın Tipleri ve Kadınla İlgili Düşünceler”. Türklük Bilgisi Araştırmaları, Barbara Flemming Armağanı 26/II: 281-294.,

Tezcan, Nuran (1978). Lāmiʻī’nin Gūy u Çevgān Mesnevisi. Ömer Asım Aksoy Armağanı. Ankara: TDK Yay. 201-225.

Tezcan, Nuran (hzl.) (1994). Lāmiʻīs Gūy u Çevgān. Stutgart: Franz Steiner Verlag.

Th. Menzel (1936). “Lāmi’ī”. The Encylodepia of İslam. C. 3. Leiden. 13-14.

Tolasa, Harun (1979). “Klasik Edebiyatımızda Dîvân Önsöz (Dîbâce)leri; Lâmiʻî Dîvânı Önsözü ve (buna göre) Dîvân Şiiri Sanat Görüşü”. Türklük Bilgisi Araştırmaları, Ali Nihad Tarlan Hatıra Sayısı 3: 385-402.

Türkiye Yazmaları Toplu Kataloğu Afyon Gedik Ahmet Paşa İl Halk Kütüphanesi İl Merkezi ve Dinar İlçe Halk Kütüphanesi (1996). Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.

Uludağ, Erdoğan (1997). “Lâmiʻî’nin Salâmân u Absâl Adlı Mesnevisi”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 8: 67-77.

Uludağ, Erdoğan (hzl.) (2013). Lâmiʻî Çelebi’nin Salâmân u Absâl Mesnevîsi. İstanbul: Büyüyen Ay Yayınevi.

Uludağ, Süleyman, Kara, Mustafa (hzl.) (1995). Abdurrahman Câmî. Nefahâtü’l-Üns. Evliyâ Menkıbeleri Tercüme ve Şerh: Lâmiʻî Çelebi. İstanbul: Marifet Yay.

Uzun, Mustafa (1993). “Câmî-i Rûmî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 7. İstanbul: TDV Yay. 102-03.

Üzgör, Tahir (1990). Türkçe Dîvân Dîbâceleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.

Yaltkaya, Şerefettin-Lektör Kilisli Rıfat Bilge (hzl.) (1971). Kâtib Çelebi. Keşf-el-Zunun (Keşfü’z-Zünûn an Esâmi’l-Kütüb ve’l-Fünûn). 2 C. İstanbul: MEB Yay.

Tercüme-i Nefahâtü’l-Üns’ten

Ve yine ol zamânda anlaruñ biri Geyikli Baba Hazretleri -kaddesallâhu sırruhu-dur. Burûsa kurbında Keşîş Daġı eteginde yatur. Sultân Orhân Hazretleri, anuñ üzerinde türbe ve zâviye ve câmiʻ binâ itdürmişdür. Taġda geyikler ile musâhabet ider imiş. Turġud ili ki Osmân pâdişâhuñ -ʻaleyhi’r-rahme- meşhur beglerindendür ve mezkûr taġuñ ardında Turġud ili didükleri il aña mensûbdur. Sultân Orhân zamânında pîr olup, ferâġat idüp aña irâdet getürmişdi ve mürîd olmışdı. Bi-nefsihi hıdmetin iderdi. Sultân Orhân Hazretleri dahı tamâm Geyikli Baba hıdmetlerine mahabbet itmişdi. Hattâ dirler ki İnegöli cemîʻ-i kara ve nevâhisiyle Baba hıdmetlerine baġışladı, kabûl itmedi. “Mülk ü mâl pâdişâhlara gerekdür, dervîşlerüñ aña ihtiyâcı yokdur ve anuñ ehli degüldür.” diyüp ʻözr eylemiş. Âhırü’l-emr pâdişâh ziyâde ibrâm idicek, pâdişâhuñ nefsini riʻâyet idüp: “Şol karşuki tepecikden birisi dervîşlerüñ havlısı ve odunlıġı olsun.” dimiş. Baba Hazretleri’ne: “Kimüñ mürîdlerüñdensiz?” diyü sormışlar, buyurmışlar ki: “Baba İlyâs mürîdlerüñdenüz ve Seyyid Ebu’l-Vefâ tarîkindeyüz -kaddesallâhu Teʻâlâ sırruhu-.”

Ve meşhûrlarından biri dahı Gelibolı’da Yazıcıoġulları Ahmed Çelebi ve Mehmed Çelebi’dür -rahimehumâ Allâh-. Ahmed Çelebi’ye bî-cân dirler, Envârü’l-ʻÂşıkîn sâhibidür ve Mehmed Çelebi Kitâb-ı Muhammediyye sâhibidür. İkisi dahı sâhib-fazl ve sülûkın tamâm itmiş kimselerdür. Gelibolı’da yaturlar. Kerâmât ve fezâ’ili mü’ellefâtından maʻlûmdur. Kitâb-ı Muhammediyye hod beyândan müstaġnîdür, Türkî lisânuñ faslü’l-hitâbıdur ve erbâb-ı mevâʻizüñ kemâl-i sıhhat üzerine kitâbıdur.

Ve Rûm’da meşhûrlardan biri Yûnus Emre’dür -kaddesallâhu Teʻâlâ sırruhu-. Meşhûr ve maʻrûf sözleri vardur. Cümlesi makbûl-i tevâ’ifdür, ve ser-â-ser esrâr-ı tevhîd ve etvâr-ı tefrîd ve rümûz ve işâretdür. Kendisi Tapduk Emre’nüñ mürîdidür -kaddesallâhu sırruhu-. Dirler ki arkası ile niçe yıllar şeyhine odun getürdi ve hergiz bir egri aġaç getürmedi. Tapduk eyitmiş: “Yûnus, hîç bu odunlaruñ içinde bir egri aġaç görinmez.” Eyitmiş: “Sultânum, bu kapuda[n] egri sıġmaz.” Kendüsi Kütahya suyınuñ üzerinde Sakarya suyına karışduġı yirüñ kurbında yatur. Meşhûrdur, ziyâret iderler.

Ve ol cümleden biri Hacı Bektâş-ı Velî Hazretleri -kuddise sırruhu-dur. Türkmen vilâyetinde yatur. Sâhib-velâyet ve kerâmât issi idi. Hâliyâ üzerleri ‘âlî imâretdür, ziyâretgâhdur. Meşhûr ve maʻrûf matâfü’l-ʻâlemiyândur.

Egerçi kim zebânumuzda aña mensûb geçinenler ve mezâr-ı müteberriki üzerinde cemʻ olanlar ekseriyâ boyunlarından rıbka-i İslâm’ı ihrâc idüp ibâhet otlaġında halîʻü’l-ʻizâr gezerler. Ammâ kendinüñ sıhhat-i câlî ve bu tâ’ifeden idügi tevâtüre irişmişdür. Velhâsıl eger her diyârda meşhûr olanlaruñ mücerred esmâ-yı şerîflerine işâret olına. Bir niçe mücelled kitâb olur. Yalñız Konya’da ve Aksaray’da mezârı olan ehlullâh revvehallâhu Teʻâlâ ervâhahum dâ’ire-i ahsâdan mütecâvizdür. Hemân Hak sübhânehu ve Teʻâlâ cemîʻsinüñ kurblarını ve nûrlarını ziyâde idüp cümle tâlibleri rûhâniyyetlerinden behrmend eyleye (1289: 690-692).

Münâzara-i Sultân-ı Bahâr bâ-Şehriyâr-ı Şitâ’dan 

Hışm-giriften-i Şehriyâr-ı Şitâ ez-nâme-i Sultân-ı Bahâr

Çünkim bu nâme-i müşkîn-hitâme Şehriyâr-ı Şitâ’nuñ [öñinde] okındı. Gûyâ ki  sîne-i pür-kînesine biñ mismâr-ı cân-sipâr tokındı. Hışm âteşinden dîk-i dimâġı ġaleyân eyleyüp şöyle kakıdı ki raʻdvâr gürleyüp berk-âyîn şakıdı ve ol kitâb-ı takrîʻ-i hitâbı Peyk-i Sabâ’nuñ elinden alup, gül gibi sad pâre kılup oda urdı. Gâyibâne hitâb idüp Sultân-ı Bahâr’a eyitdi ki: “Fe’tinâ bimâ teʻidünâ in-künte mine’s-sâdıkîn” (Kur’ân, Araf 7/70) ve “yetekebberûne fi’l-ardi bi-ġayri’l-hakki” (Kur’ân, Araf 7/146) mezhebine zehâb ve derûnın nâr-ı hışmıla pür-tâb idüp, hemân-dem Rüstemvâr ġazab rahşına süvâr olup, “Leşker-i diyâr-ı sıġâr u kibâr her ne kim var cemʻ olsun.” diyü buyurdı.

beyt:

Göñül kâşânesin kılsa ġazab od

Tolar sakf-ı dimâġuñ ser-te-ser od

Ammâ saʻy-ı bî-fâyide ve cehd-i bî-ʻâyide kıldı ki sipâh u reʻâyâ, aʻnî vazîʻ u şerîf-i berâyâ ser-â-ser yüz döndürmişlerdi. Ol gaddâr-ı bed-kirdâruñ cevr ü eziyetinden ve ahvâl-i bî-hamiyyetinden cânlarına geçmişdi.

mısraʻ:

Turur küfrile turmaz zulmile mülk

muktezâsınca halâyıkuñ her biri bir gûşeye kaçmışdı. Belî cihân-gîri vü cihân-dârı ve fermân-dihî vü kâm-kârî şol sahîb-devlete müsellemdür ki himmet-i ‘âlî-rütbeti rûz u şeb nusret-i ehl-i dîn ve takviyet-i ʻibâd-ı Rabbü’l-ʻâlemîn ve ihyâ-yı sünen-i seyyidü’l-mürselîn ola ve nasbü’l-ʻayn-ı zamîr-i münîrini zuʻafâya şefkat ü merhamet ve fukarâya ʻinâyet ü himmet eyleye. Her saʻâdetmendüñ ki dıraht-ı bahtı gülşen-i saltanatda neşv ü nemâ bula. Anuñ âsâr-ı hayât-ı hurrem-sıfâtı, ‘âlemde ikâmet-i merâsim-i emr-i maʻrûf ve levâzım-ı nehy-i münker olmak gerekdür. Ve her sâhib-i kadr-i bülendüñ ki nihâl-i ikbâli cûy-bâr-ı pâdişâhîden ser-sebz ü şâdâb ola. Nev-bâve-i vücûd-ı pür-cûdı halâyıka îsâl-i hayr u nefʻ ve istîsâl-i şerr ü darr olmak vâcib gerekdür. Ve’llezîne yu’züne’l-mü’minîne ve’l-mü’minâti bi-ġayri me’ksetebû fe-kadi’htemelû bühtânen ve ismen mübînen. (Kur’ân, Ahzab 33/58)

Hâr-ı zulm ü bî-dâd nevk-i tîġ u sinânıla mazlûmlar pâyından çıkmadın gülbin-i saltanat ser-sebz ü handân olmaz ve has u hâşâk-i mihnet ü fesâd bâd-ı lutf u ihsânıla sitem-dîdeler dâmeninden refte olmadın zülâl-i enhâr-ı sıdk u safâ tamâm cereyân bulmaz.

Çemen-i mülke bekâ-yı tarâvet bârân-ı maʻdeletden olur ve çeşme-sâr-ı dîne devâm cereyân-ı imdâd-ı mekremetden gelür. El-kıssa Şehriyâr-ı Şitâ egerçi kim leşkerüñ iʻrâzın ve ehl-i kişverüñ inkıbâzın fehm eyledi. Likin çün efsürde dimâgdı. Gayret pâyını efsürde kılup, şiʻâb-ı tilâli berkidüp sıʻâb-ı kılâle tahassün kıldı ve ‘azm-i müdâfaʻa vü mukâbele ve kasd-ı mümâlaga vü mukâtele kıldı (Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Pertev Paşa 484. 16b-17b).

Şerefü’l-İnsân’dan

sıfat-ı kûsfend

Kûsfendüñ dahı egerçikim nefsinde teslîm ü selâmeti ġâlibdür. Ve ahvâl ü etvârı ser-cümle bî-mesâlibdür. Ve tîneti pâk ve talʻati tâb-nâk, ferhunde-hûy, tâbında rûydur. Nihâdı  nezâfet ve bünyâdı letâfet üzerinedür. Ammâ zürriyât-ı âdem, anuñ tenâvül-i lahm ü sahmına ziyâde harîs u muʻtâddur. Ol cihetden tabʻında havf u haşyet ve vehm ü dehşet ġâlib olup ġâyetde maġlûb-nihâddur. Ednâ nesneden belinler cüzû-yı kazıyyeden ürker, hattâ Süreyyâ’nuñ tulûʻın görse tâkat getürmez. Nihâyetde ter-tabʻ u nâzük-mizâcdur.

sıfat-ı büz

Büz dahı egerçi kûsfende nisbet dilîrdür, ammâ ġâyetde şerîrdür. Bî-nevâ-sîret ve levend-serîretdür. Cân-bâz-tabîʻat ve rakkâs-sıfatdur. Gûyende-i nâ-sâz ve hˇânende-i bed-âvâzdur.

sıfat-ı âhû

Âhû dahı egerçi ki memdûh-ı zurefâ ve makbûl-i ʻurefâdur. Kuhl-ı hikmetden mukle-i dîdesi şeb-i muġber gibi sürmelenmişdür. Ve nûr-ı kudretden safha-i nâsıyesi subh-ı münevver gibi vesmelenmişdür.

li-mü’ellifihi:

Müdâm efʻî yimekden her birinüñ

Sadef gibi içi pür-mühre-i mâr

Hemîşe sünbül-i ter otlamakdan

Kamunuñ nâfesi pür-müşk-i Tâtâr

nesr: Kâse-i dîdeleri buhâr-ı sümûm-ı efâʻî birle bâ-zehr-i hayvânîden hokka-i tiryâk, kîse-i nâfeleri “mahtûmin hitâmühü misk” birle mühr-i Süleymân gibi ferah-nâkdür.

mesnevî:

Süreyyâ-menzilet cemʻ-i perîşân

Tesurru’n-nâzırîn ez-reng-i îşân

Be-mülk-i Çîn her yek tâcdârest

Hırâmân-ı yâ kabâ-yı zer nigârest

Gerdenî çün tîġ-ı şeh efrâhte

Gamzenî çün nâveki endâhte

nesr: Meydân-ı tek ü pûyda ve hengâm-ı hây u hûyda her biri mânend-i bâd-ı sarsar ve murġ-ı tîz-perdür. Suʻûd-ı firâzda duʻâ-yı mazlûmdan serîʻ hübût-ı neşîbde kazâ-yı mahtûm gibi bedîʻdür.

beyt:

Fe-ke’l-eceli’l-makdûri fi-külli mehbatın

Ve-ke’l-ʻameli’l-mebrûri fi-külli maʻrecin

Geh şitâ bed sûy-ı pestî çün kazâ-yı âsmân

Geh ki âyed sûy-ı bâlâ çün duʻâ-yı müstecâb

nesr: Ammâ raʻnâ-tabʻ ve gerden-keş ü hercâyî-sıfat ü perîveşdür. Hayrân-sıfat ve meczûb-sîretdür. Bu sebebden ricâlü’l-ġaybıla musâhabeti ve ehl-i riyâzetile münâsebeti vardur. Ve ʻurf-i nâsda “erenler atı” dimekle meşhûrdur. Pes bunuñ gibi hıdmetlerden ol maʻzûrdur (Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Pertevniyal 424. 74a-75a).

               Absâl u Salâmân-ı Lâmiʻî’den

               Salâmân melâmet-i pezerden teng-dil olup melâmet hâsıl kılup muztarr u şeydâ ‘azm-i [4] sahrâ itdügidür ve sîne-i sûzânıla âteş-i fürûzân eyleyüp Absâl ile götürüp [5] kendüyi aña atduġıdur. Absâl                külliyen yanup kendü sahîh ü sâlim kalduġıdur

Kimdürür ‘âlemde ‘âşık gibi zâr

Dehr elinden rûz u şeb âşüfte-kâr

 

Her nefes bî-sabr u bî-ârâm olur

Her zamân bî-hâsıl u bî-kâm olur

Gâh elinden düşmenüñ dil hastedür

Geh dilinden dostınuñ dem bestedür

 

Ni belâsından bunuñ âzâd olur

Ni cefâsından anuñ dil-şâd olur

 

Hayreti her dem füzûn olmakdadur

Tîġ-ı ġamdan baġrı hûn olmakdadur

 

Yâra dâyim cân nisâr itmek diler

Kâr [u] bârın târ-mâr itmek diler

 

Mihnet ü derd ü belâdan zevk alur

Nây gibi âh u vâdan şevk alur

 

ʻIşk ġavġâsı gibi olmaz belâ

ʻIşk sevdâsı gibi yokdur safâ

Odı güldür dûdı sünbüldür anuñ

Sûzişi devr ü teselsüldür anuñ

Diñle bürhânın bu daʻvânuñ ‘ıyân

Eydeyüm hâl-i Salâmân’dan beyân

 

Çün Salâmân itdi pend-i şâhı gûş

Yine deryâ-yı derûnı kıldı cûş

 

‘Akl-ı dâmen-gîr kim gel bu yaña

‘Işk tutup yakasın dir uy baña

 

Oldı dirlik câmesi egnine tar

Bu libâs-ı müsteʻârı gördi ‘âr

 

Câm-ı ġamdan hûn-ı dil mahbûbdur

Bî-safâ dirlikden ölmek hûbdur

 

Pes kılup cân kasdını bu hâlile

ʻAzm-i sahrâ eyledi Absâl’ile

 

Yüreginden yanuban fânûsvâr

Cemʻ idüp hîzemleri kuknûsvâr

 

Kûh gibi püşteler itdi tamâm

Ol urup tutdı felek evcin hırâm

Yanmaġiçün ‘ışka çün bil baġladı

Yakuban bu şiʻri hâlin añladı (İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi TY 3088. 67a-67b.)

               Şemʻ ü Pervâne’den

Âġâz-ı nâme-i müşkîn-nikâb ve tasvîr-i hüsn-i şemʻ-i ‘âlem-tâb

İy beyân şemʻi gel zebâna yine

‘Işka pervâne gibi yan a yine

 

Sûz u derdile meclis-efrûz ol

Âteşîn sözlerile dil-sûz ol

 

Cânuñ âteşdürür dilüñ kuknûs

Sal bu deyr içre naġme-i nâkûs

 

Tâ ki sûzın semender unutsun

Nâr Nemrûd’ı Âzer unutsun

 

Micmer olup göñüller oduñile

Ney gibi iñlesün sürûduñile

 

Kılsun envârı dîdeler rûşen

İtsün ezhârı sîneler gülşen

Dûdı olsun buhûr-ı bezm-i felek

Andan alsun ġıdâyı rûh u melek

 

Yaʻnî bir şemʻ uyar cihân içre

Berk ura nûrı bezm-i cân içre

 

Olup ol şemʻe halk pervâne

Haşre dek zevk u şevkıla yana

Lâmiʻî yiter eyle lâf-ı dürûġ

Sanma şemʻ-i dürûġa ola fürûġ

Oldı meclisde ehl-i diller cemʻ

Getür ortaya kandadur ol şemʻ

 

Söyleyem ger olursa ‘avn-i İlâh

Eyleyüp ibtidâ-yı bismi’llâh

Dîdeden ol ki almaġ istedi hˇâb

Böyle virdi fesâne şemʻine tâb

 

Matlaʻ-i dâstân

Var idi şâm içinde bir meh-rû

Gün gibi nûridi musavver o

 

Zülfi alurdı Hind ü Çîn’den bâc

Hüsni vazʻ itmişidi Rûm’a harâc

 

Ahter-i burc-ı hüsn ü talʻatidi

Gevher-i dürc-i ‘îş ü ‘işretidi

 

Mihr görmiş degüldi ruhsârın

Bâd işitmiş degüldi güftârın

Çarha gösterse nâ-gehân ġabġab

Kendüden gideridi her kevkeb

 

Kâmeti serv gibi ser-keşidi

Bedeni sîm-i hâm-ı bî-ġışidi

 

Ġayretinden o serv-i sîm-berüñ

Cânı pür-‘ukde idi ney-şekerüñ

Çemen-ârâ-yı nahl-bend-i cihân

Şîre-i cândan itmiş anı ‘ıyân

Leb-i şîrîninüñ suyı şekker

Mûy-ı merġûlenüñ kulı ‘anber

 

Sünbülinüñ benefşe hayrânı

Ġoncesinüñ nesîmi reyhânî

 

Gevher-i şeb-çerâġıdı rûyı

Silk-i dürr-i hoş-âbıdı mûyı

 

Câme-i Kaʻbe idi ser-pûşı

Zemzemidi leb-i şekker-nûşı

 

Yüzin itmişdi kıble her mukbil

Zülfinüñ halkasında yüz biñ dil

 

Elif-i serv-kaddi cân içre

‘Alem-i hüsn idi cihân içre

Külhan-ı ġamda nâr-ı ruhsârı

Işıġ itmişdi niçe ser-dârı (Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Esad Efendi 2744. 17a-18a.)

               Gûy u Çevgân’dan

Âġâz-ı kitâb-ı gûy u çevgân

Bâ sûz u güzâz-ı âteş-i cân

Ėden bu beyânda ‘azm-i meydân

Söz topına böyle urdı çevgân

               Var idi diyâr-ı Çîn’de bir şâh

Zîbende-i tâc u taht u hır-gâh

Dervîş-nüvâz u bende-perver

İkbâl u saʻâdet ehli server

Müşkîn idi hâk-i Çîn deminden

Girmişdi siyâha şeb ġamından

 

Devrinde cihân şu resme hoş yeng

Yoġ idi fiġân ėder meger ceng

 

Âşüfte-dil ü şikeste-hâtır

Hûbân saçı idi evvel âhir

 

Bir baht-ı nügûn-ser ü siyeh-hâl

Bulunmaz idi meger hat u hâl

 

Maʻmûr idi ‘adli ile ‘âlem

Mesrûr idi hulkı ile âdem

 

Şâdî vü tarabda idi herkes

Sevdâ-zede zülf ü hâl idi bes

 

Yâr aġzı gibi ġam idi nâ-yâb

Bahtum gibi fitne idi der-hˇâb

Çekmişdi sipihre bâr-gâhı

Ėtmişdi şikeste kadr-i mâhı 

...

Eylerdi cemâli mihre hande

Zülfi mehi salmış idi bende

 

Mecmûʻa-i hüsn idi cemâli

Şeh-beyt-i kasîde zülf ü hâli

 

Âyîne-i Çîn idi ‘izârı

Gitmiş yėle hattınuŋ ġubârı

 

Müşkîn saçı idi fitne-i Çîn

Yâ vakt-i bahâr ebr-i müşkîn

 

Her bir hamı idi şekl-i erkam

Çevgân idi gûy-ı ‘akla her ham

 

Zülfi ki şebi şikest kılmış

Çîn kavmini büt-perest kılmış

 

Göstermege hüsn içinde meydân

Ėtmiş mehi gû hilâli çevgân

 

Ebrûsı kemân-ı ‘anberîn-tûz

Müjgânı hadeng-i tîr-i dil-dûz

 

Bir nokta dehânı lîk mevhûm

Bir kılca miyânı ol da maʻdûm

 

Lâyık leb-i laʻli çeşmesine

Bakup yakar ise Hızr sîne

 

Saçından ėder sabâ şemîmi

Bûyından alur seher nesîmi

 

Müşkîn saçınuŋ esîri ‘anber

Şîrîn sözinüŋ ġulâmı sükker

 

Hüsnine hezâr Leylî mecnûn

Hulkında ‘ukûl-i dehr meftûn

 

Kirpükleri san ki iki leşker

Saflar tutup elde tîġ ü hancer

Barmakları on kalem müretteb

Hûn-ı dil-i halk aŋa mürekkeb (Tezcan 1994: 137-139).

               Vâmık u ʻAzrâ’dan

               Dâye-i Hurşîd-râ mâh-ı devrân ʻAzrâ’yı alup kaçmaġiçün hammâm adın itdügidür [2] ve hammâmdan çıkup sûret-i tebdîl ve câme taġyîr idüp kaçup gitdügidür

sıfat-ı hammâm

Germ iden efsânenüñ hammâmını

Zeyn kılmış böyle efsûn câmını

 

Kûh-ı Ġazneyn içre varıdı meger

Bir ‘aceb germâbe-i hurşîd-fer

Hânesinüñ devri mânend-i sipihr

Kubbesinüñ iki câmı mâh u mihr

 

Çeşme-i çarh-ı berîn pergârvâr

Sikke peyker havzınuñ devrinde var

 

Her kaçan andan yaña kılsa nigâh

Akıdurdı aġzı suyın mihr ü mâh

 

Kudret odından alurdı tâbını

Hak şifâ-bahş itmiş idi âbını

 

Pûte-i hikmet gibi ol havz-ı ter

Kalbe virürdi safâ-yı sîm ü zer

Hasteler hâsıl kılurdı anda tâb

Pür-küdûret tenleri eylerdi nâb

 

Dâye çün urdı hıyel bünyâdını

Eyledi ol câna hammâm adını

Didi gün günden bu mâh oldı hilâl

Ben nahîfüñ itdügi oldur hayâl

 

Hâne habsinden tarıġup bülbüli

Tâb-ı derd ü ġamla solmışdur güli

 

Çün cüvânlık çâġı olur pür-heves

Ehl-i habs uçmaġı ‘add eyler kafes

 

Kimse bâġı kendüye bâġ istemez

Kanġı murġ-ı cennet uçmaġ istemez

 

Çün şeker-lebler olur tûtî-mizâc

Şerbet ü terkîb aña olmaz ‘ilâc

 

Su degişmekdür ‘ilâcı anlaruñ

Muktezâsı seyredür ol cânlaruñ

Şol ilâhî şu husûsâ her zamân

Tenler andan tâze cânlar şâd-mân

 

Bir nefes bu gülbin-i mihr ü vefâ

Alsa ol âb-ı ilâhîden safâ

 

Anda varup hâtırın râm eylese

Yatuban birkaç gün ârâm eylese

 

Zevkı anuñ nîme-i dünyâ deger

Nice dünyâ cennet-i ‘ulyâ deger

 

Tâb-ı âbından dil ü cân olsa pür

Tenleri eyler sadefveş kân-ı dür (Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Kadızade Mehmed 418. 69b-70a.)

               Dîvân’dan

Olur melûl ġarîb ü çeker elem ‘âşık

Şehâ esirge benem hem ġarîb ü hem ‘âşık

Ne resme sabr ide cânum ki bî-dilem bî-dil

Ne yüzden ola tesellî ki ‘âşıkam ‘âşık

Vefâyı görmez o cân kim cefâya katlanmaz

Visâle hîç ire mi çekmedin elem ‘âşık

Cihânda bencileyin zâr biñde bir olmaz

Degüldür ehl-i cemâle egerçi kem ‘âşık

Felekleri yakar iy mâh-ı hüsn gey hazer it

Güneş gibi çekicek âh-ı subh-dem ‘âşık

Yiter sirişk ü ruhuñ saña ‘îş içün her dem

Cihânda sîm ü zerüñ yoġısa ne ġam ‘âşık

Taʻarruz itse saña Lâmiʻî n’ola vâʻiz

Olur hemîşe cihân içre müttehem ‘âşık (Millet Yazma Eser Kütüphanesi, AEMnz 380. 244a.)

             

Âh kim rûyın o mâhuñ çarh-ı dûn göstermedi

Ebr-i zülfi hâyil oldı baña gün göstermedi

Gerçi kim cânı ölümlü haste itmişdi gözüñ

Güvledi ġamzeñ görüp kendin zebûn göstermedi

Cânı gibi sînesinde sakladı peykânını

N’eylediyse eyledi hûn-ı derûn göstermedi

Âh kim cânumdaġı bu iştiʻâl-i nâr-ı ġam

Gerçi yaşum sepdi su bir dem sükûn göstermedi

Şîvesini ol elif-kaddüñ nigârâ râstî

Safha-i ‘âlemde resm-i kâf u nûn göstermedi

 

Kodum elden dâmen-i dünyâyı urdum ‘ışka baş

ʻAkla ol devlet yüzin hükm-i cünûn göstermedi

 

Ol zenahdân variken düşmezdi çâh-ı Bâbil’e

Lâmiʻî Hârût’a baht-ı ser-nigûn göstermedi (Millet Yazma Eser Kütüphanesi, AEMnz 380. 244a.)

Der temedduh-ı hod ve rucûʻ ile’l-istiġfâri’l-ebed

Lâmiʻî sen kemâle irgürdüñ

Fenn-i nazm-ı kasâyid ü ġazeli

 

Mesneviyyât içinde mislüñ yok

Baġladuñ bir misâle yüz meseli

 

Az vardur siyâk-ı inşâda

Hıred-i hurde-bînüñüñ bedeli

Hadsüz itdüñ ʻulûmı resmîde

Nazar erbâbıyıla hoş cedeli

 

Añladuñ her ne var usûl ü fürûʻ

Sarf-ı ‘ömr eyledüñ bu yolda belî 

...

Kıble kılduñ cemâlini mîrüñ

Râh-ı ġayretde itmedüñ keseli

 

Âh kim bunca fazl ü himmetile

Hakk’a lâyık ne eyledüñ ‘ameli

 

Ne kılursın bu cümleden üzülüp

‘Amelüñ birle kalıcak suveli

 

Tüptü ʻammâ sivâke kâtibeten

İʻtimâdî ‘aleyke yâ emeli

Baña iy Hak şu ‘ilme vir yol kim

Mustafâ şehri ola bâbı ‘Alî (Millet Yazma Eser Kütüphanesi, AEMnz 380. 258b-259a.)

Lüġaz-ı güllâc

feʻilâtün mefâʻilün feʻilün

Nedür ol dil-ber-i perî-peyker

Açsa hûr u melek gibi şeh per

 

Hacil eyler cemâli bedr ayı

Kubbe-i nîme-i felek câyı

 

Varaku’t-tayrdur misâli anuñ

Gözde uçsa ne tañ hayâli anuñ

 

Bedenidür çü şemʻ-i kâfûrî

Mât ider gökde Zühre’yi nûrı

 

Tâb-ı şevkıla kızdurup özini

Sürh âteşde dâġ ider yüzini

Nâr-ı sûzâna san semenderdür

Ne semender meh-i semen-berdür

Berg-i güldür dem-i zarâfetde

Leb-i cânânedür letâfetde

Kand ü şehdile hoş durur başı

Hasretinden gül akıdur yaşı

 

Göz idüp aña her leb-i bâdâm

Lebleri sükkerinden ister kâm

Tutariken bu deñlü kadr ü bahâ

Her zamân yufkadur eli ammâ

 

Ser-firâziken ol gül-i hurrem

Yiri saffü’n-niʻâldür her dem

 

Lâmiʻî itdi çün bu râzı nihân

Bir yaña olsa cümle halk-ı cihân

 

Sevgülü tutup anı cânından

Çıkarur sanmañuz dehânından (Millet Yazma Eser Kütüphanesi, AEMnz 380. 280a-280b.)