Madde Detay

Mevlânâ Lütfî, 768/1366-67 yılında Herat şehri civarındaki Dehikenar’da doğdu. 813/1410-11 yılında, Şiraz emiri İskender Mîrzâ’nın yanında idi. Daha sonra Şâhruh Mîrzâ ile Herat’a döndü. Devrin siyaset, medeniyet ve ticaret merkezi olan Herat’ta her bakımdan yetişme imkânı buldu. Nevâyî’nin Mecâlisü’n-Nefâyis (Eraslan 1996: 436) ve Nesâyimü’l-Mahabbe min Şemâyimi’l-Fütüvve (Eraslan 2001: 381-382) adlı eserlerinden öğrendiğimize göre zahirî ilimleri tahsil etti, dönemin önde gelen sûfîlerinden Mevlânâ Şehâbeddîn-i Hıyâbânî’den tarikat ve sûfîlik adabını öğrendi, dervişlik yoluna girdi ve hayatının sonuna kadar da buna uygun biçimde yaşadı. Timur’un oğlu Şâhruh, onun oğlu Baysungur Mîrzâ, oğlu Ebü’l-Kâsım Bâbur, Mîrân Şâh’ın torunu Ebu Saîd Mîrzâ Han, Baysungur’un oğlu Alâüddevle Mîrzâ ve Ömer Şeyh’in oğlu İskender Mîrzâ tarafından himaye edilen Lütfî, bu zatların hizmetinde bulundu, bir kısmı için gazel ve kasideler yazdı (Karaağaç 1997: X). 867/1462-63’de 99 yaşında ölen şair, doğum yeri Dehikenar’da medfundur.

Mevlânâ Lütfî’nin eserleri şunlardır:  

1. Gül ü Nevrûz: Celâleddîn-i Tabîb’in 734/1333-34 yılında yazdığı Gül ü Nevrûz adlı Farsça mesnevîsinin Çağatay Türkçesine yapılmış serbest bir tercümesidir. Şiraz emiri İskender Mîrzâ’nın emriyle 814/1411-12’te tercüme edilen metnin tespit edilen 9 nüshası (Birnbaum 1983: 835-836) vardır. 2400 beyitten oluşan bu mesnevî mecazî, romantik-epik bir aşk hikâyesidir. Hikâyede nevruzda doğduğu için Nevrûz adı verilen şehzade ile prenses Gül arasında geçen aşk macerası anlatılmaktadır. Eser üzerinde bir yüksek lisans tezi yapılmıştır (Orak 1995).

2. Dîvân: Şairin, 20’den fazla nüshası tespit edilen Türkçe Dîvân’ında yer alan şiirlerinin sayısı 584’ten fazladır. Bunların 378’i gazel, 112’si tuyuğdur. Ertaylan, eserin tıpkıbasımını (1960), Karaağaç ise tenkitli metnini yayımlamıştır (1997). Dîvân üzerinde son yıllarda biri doktora (Aksu: 2002), diğeri yüksek lisans tezi (Günay: 2013) olmak üzere iki bilimsel çalışma yapılmıştır.

3. Zafer-nâme: Timur’un oğlu Şâhruh veya torunu Baysungur adına Şerâfeddîn Alî Yezdî’nin aynı addaki eserinden Türkçeye tercüme edildiği tahmin edilmektedir. Ancak kütüphanelerde nüshası mevcut değildir. Kaynaklarda Zafer-nâme’nin beyit sayısının on binden fazla olduğu belirtilmişse de Nevâyî, 2000 civarındaki beytinin müsvedde halinde kaldığını ve temize çekilmediği için şöhret bulmadığını yazmıştır (Eraslan 2001: 382).

Yukarıdakilerin yanı sıra Farsça gazel ve kasideler kaleme aldığına da değinilen Lütfî’nin, Farsça şiirlerini bir divanda toplayıp toplamadığı bilinmemektedir. Timurîlerin başkenti Herat’ta yetişen Lütfî, Çağataycanın ilk dönem şairlerindendir ve bu lehçenin Alî Şîr Nevâyî’den önceki en önemli sanatçısı kabul edilmektedir. Eserlerinde kullandığı dil, bir yandan müşterek Orta Asya Türk edebî yazı dili Çağataycanın, diğer yandan da Oğuz ve Kıpçak lehçelerinin özelliklerini taşımaktadır. Ayrıca yazdıklarında Celayir, Karakoyun, Akkoyun Türkmenleri dönemi kültür merkezlerinin etkisiyle gelişen Azerbaycan ve Türkmen edebî dilinin unsurları da görülmektedir. Dolayısıyla bu özellikleriyle Lütfî’nin şiirlerinin dili, Nevâyî ile başlayan klasik Çağataycadan ayrılmaktadır. Edebî kişiliği konusunda kaynaklarda yer alan sınırlı sayıdaki değerlendirmenin büyük kısmı Nevâyî’ye aittir (Barutçu 1996: 223-224; Eraslan 1980: XIX; 1996: 436; 2001: 381-382). Nevâyî’nin; “melîkü’l-kelâm” (söz sultanı) saydığı, kendisinden önce Türkçe yazanlar içinde en kayda değer ve mahir şair olarak gösterdiği, üstat Fars şairlerini başarıyla tanzir ettiğini işaret ettiği ve hakkında “şiirleri zamanın sayfalarına geçmiş” şairler arasında ismi akla ilk gelendir dediği Mevlânâ Lütfî, Farsça şiirler yazmışsa da asıl şöhretini Türkçe şiirleriyle kazanmıştır. Türkçe olanlarda Yesevî, Hârezmî, Seyf-i Serâyî, Farsça manzumelerinde ise Kemâl-i Hocendî ve Hâfız-ı Şirâzî’den etkilenmiştir.

Aka, İsmail (2000). Timur ve Devleti. Ankara: TTK Yay.

Akalın, Mehmet (1988). Tarihî Türk Şiveleri. Ankara: TKAE Yay.

Aksu, Cemal (2002). Lütfi Divanı’nın Tahlili. Doktora tezi. İstanbul. İstanbul Üniversitesi.

Barutçu, F. Sema (hzl.) (1996). Muhâkemetü’l-Lugâteyn. Ankara: TDK Yay.

Birnbaum, Eleazar (1983). “Lutfi”. The Encyclopedia of Islam. C. V: 835-836.

Caferoğlu, Ahmet (1984). Türk Dili Tarihi. İstanbul: Enderun Kitabevi.

Devletşâh (1967). Tezkire-i Devletşâh II. çev. N. Lugal. İstanbul: MEB Yay.

Eraslan, Kemal (1980). “Hâlât-ı Pehlevân Muhammed Risâlesi”. Türkiyat Mecmuası XIX: 89-110.

Eraslan, Kemal (1986). “Çağatay Şiiri”. Türk Dili, Türk Şiiri Özel Sayısı II (Divan Şiiri) (415-416-417): 564-718.

Eraslan, Kemal (hzl.) (1996). Nesâyimü’l-Mahabbe min Şemâyimi’l-Fütüvve. Ankara: TDK Yay.

Eraslan, Kemal (hzl.) (2001). Mecâlisü’n-Nefâyis. C. II. Ankara: TDK Yay.

Eraslan, Kemal (2003). “Lutfi”. İslâm Ansiklopedisi. C. 27. İstanbul: TDV Yay. 231.

Ertaylan, İsmail Hikmet (hzl.) (1960). Lutfî Dîvânı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay. 

Günay, Volkan (2013). Lütfi Divanı ile Ahmed-i Da’i Divanı’nın Ses ve Şekil Bilgisi Bakımından Karşılaştırılması. Yüksek Lisans Tezi. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi.

Hofman, H. F. (1969). Turkish Literature a Bia-Bibliographical Survey. III/I (4-6). Utrecht: Brill.

İnan, Abdulkadir (1976). “Çağatay Edebiyatı”. Türk Dünyası El Kitabı. C. 3. Ankara: TKAE Yay. 484-501.

Karaağaç, Günay (hzl.) (1997). Lutfî Dîvânı (Giriş-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). Ankara: TDK Yay. 

Köprülü, Fuad (1977). “Çağatay Edebiyatı”. İslâm Ansiklopedisi. C. 3. İstanbul: MEB Yay. 270-323.

Orak, Bayram (1995). Lutfi’nin Gül u Nevruz'u Gramer İndeksi. Yüksek Lisans Tezi. İzmir: Ege Üniversitesi.

Gül ü Nevrûz’dan

Mesîhâ yanlıg ol murg-ı suhen-sâz

Anın tig körgüzür bu perdede râz

 

Ki Nevşâd ilide bar idi bir şâh

Kilürdin vâkıf u kiçkendin âgâh

 

Atı Ferruh özi ferhunde-ahter

Anın hükminde ol iklîm ü kişver

 

Kamuk âlemde adl u dâdı meşhûr

Çerigi bî-nihâyet mülki ma’mûr

 

Cihânda bir ogulga ârzû-mend

Munı yok hiç nimedin gayr ferzend

 

Tilek üstine çün sıdkı bar irdi

Tilegen tig murâdın Tenri birdi

 

Sivür mahbûbı bar irdi haremde

Ki dâyim könli irdi ol sanemde

 

Sa’âdet birle yüklendi vücûdı

Yitilgeç hadd u hamlının hudûdı

 

Uşal çagda ki âlem boldı hurrem

Sabâ urdı dem-i Îsî-yi Meryem

 

Çemenler boldı cennetdin nümû-dâr

Açıldı gül saçıldı müşk-i Tatar

 

Yanı yılnın başında rûz-ı nevrûz

Sadeftin çıktı bir dürr-i şeb-efrûz

 

Sivüngendin atası gencin açtı

Ni kim kazganganın âlemga saçtı

 

Uluk toylar kılıp izzetler itti

Yaratkan birle köp niyetler itti

 

Ulusta müstehaklarnı kılıp şâd

Hem ol dem bendilerni kıldı âzâd

 

Çü nevrûz boldı nevrûz içre firûz

Atadı oglının atını Nevrûz

(Eraslan, Kemal (1986). “Çağatay Şiiri”. Türk Dili, Türk Şiiri Özel Sayısı II (Divan Şiiri) (415-416-417): 590-592.)

 

Gazel

Ol ki hüsn itti behâne ilni şeydâ kılgalı

Közgü tig kıldı sini özini peydâ kılgalı

 

Kaş u közündin kara körgüzdi bildürmey özin

Fitneni ol başladı âlemni yagma kılgalı

 

Kâf u nûn nakşı yok irdi anda kim uşşâk üçün

Işk ile hüsnün birikti şûr u gavgâ kılgalı

 

Gevher-i yek-dâne kıldı zât bahrındın sini

Ehl-i diller közini hasrette deryâ kılgalı

 

Agzın u yüzün sebeb boldı ezel nakkâşına

Ȃlem-i gayb u şehâdetni hüveydâ kılgalı

 

Siz öter siz ay tig ü köz tünlüki yanında rûh

Olturur her gûşede sizni temâşâ kılgalı

 

Ger kara kaygu nasîbim bolmasa yüz sarıdın

Min kim irdim cân bile zülfünni sevdâ kılgalı

 

Sinsiz imgekdin mana boldı ölüm cân râhatı

Kaydadur yâ rab ecel barsam takâzâ kılgalı

 

Çün selâtînga ilig birmes yüzün nezzâresi

Lutfî kim kuldur visâlınnı temennâ kılgalı

 

Tuyuğ

 Dünya turgunça cihânda tur bigim

 Devr-i hüsnün tâ kıyâmet sür bigim

 İkki dünyâ hûblarnı nâz ile

At üçün bir kamçı birle sür bigim

 

Tuyuğ

Yâre diniz kaşı yasın yazmasun

Gamze okını atıban yazmasun

Bizge yazgan bu yıraklık derdini

Kâfir-i Hayberga tinri yazmasun

(Karaağaç, Günay (hzl.) (1997). Lutfî Dîvânı (Giriş-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). Ankara: TDK Yay. 219, 284, 295.)