Madde Detay

Bursa’da dünyaya gelen Mehmet Tahir’in dedesi Sultan Abdülmecid dönemi ordu mensuplarından Tuğgeneral Seyyid Muhammed Tahir Paşa’dır. Babası Rıfat Bey, askerlik vazifelerinden sonra görevini sürdürdüğü Bursa belediyesinde kâtiplik yaparken 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi'ne, 48 yaşında olmasına rağmen gönüllü olarak katılmış ve Plevne’de şehit olmuş; tarih, biyografi, tasavvuf ve şiirle uğraşmış âlim bir zattır. Annesi, Nakşibendî tarikatı mensuplarından Bursalı Necip Efendi’nin kızı Rahime Hanım’dır (Bursalı Mehmet Tahir 1972: 2/323-325).

İlk tahsilinden sonra babası ve dedesi gibi asker olmak için mülkiye rüştiyesine girmiş, daha sonra harbiye mektebini tamamlamıştır. Buralarda dinî ve ilmî konularda yetişen Mehmet Tahir Bey, tasavvuf ve özellikle Muhyiddin İbnü’l-Arabî’yle ilgilenmiş ve kendisi de Melami şeyhi Harîrîzâde’ye intisap etmiştir (Akün 1992: 453).

1883’te teğmen rütbesiyle Manastır Askerî Rüştiyesi coğrafya öğretmenliğine tayin olunarak meslek hayatına başlayan Mehmet Tahir Bey; daha sonra sırasıyla üsteğmen, yüzbaşı ve kolağası olarak Mülkiye Rüştiyesi, Mülkiye Askerî İdadisi, Üsküp Askerî Rüştiyesi'nde de tarih ve hitabet dersleri de vermiştir. Selanik Askerî Rüştiyesi'nde müdür olarak görev yapmış ve 1905’te binbaşı rütbesine yükseltilmişse de Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’ne üye olması, ittihatçıların faaliyetlerine katılması ve daha önce çalıştığı kurumlarda uyandırdığı şüpheler üzerine yazılan jurnallerle 1906’da müdürlük görevine son verilmiştir (Tomakin 2009: 14). 23 yıl süren öğretmenlik ve okul idareciliği dönemi böylece son bulmuştur.

Bir süre Manisa Alaşehir Alayı birinci tabur kumandanlığına atanan Mehmet Tahir Bey, buradan İzmir Fırka Divan-ı Harp azalığına tayin edilmiş, tahkik memurluğu da uhdesine verilmiştir. Böylece bölgenin pek çok kütüphanesini gezip inceleme fırsatı bulmuş, bölgenin önemli şahsiyetleri hakkında biyografik bilgileri derleme imkânına sahip olmuştur (Aksoy, Akbayar 1986: 222).

Mehmet Tahir Bey; Manastır, Üsküp ve Selanik’teki görevleri esnasında İttihat ve Terakki Cemiyeti faaliyetlerine aktif olarak katılmış olması nedeniyle, ittihatçılar tarafından 1908’de II. Meşrutiyet’in ilanıyla birlikte yeniden açılan Mebusan Meclisi’nde Bursa milletvekili olması hususunda ısrar edilmiş ve buradan halkın isteği göz önünde bulundurularak aday gösterilmiş ve vekil seçilmiştir. 1911’e kadar vekil olarak görev yapmışsa da meclisin dağılması ile mizacına uygun olmayan siyasî hayattan uzaklaşmıştır (Tomakin 2017: 105).

Bir süre daha Divan-ı Harp üyeliği gibi bazı görevler üstlenen Mehmet Tahir Bey, 1914’te yarbay rütbesiyle emekli olarak kendini tamamen ilmî çalışmalara adamıştır. Uzun zamandan beri derlediği bilgilere İstanbul kütüphanelerini inceleyerek ve bu çevrede ilmiyle meşhur İsmail Saib Sencer, Ali Emîrî, Veled Çelebi, Necib Asım ve İbnülemin Mahmud Kemal gibi şahsiyetlerle yakın dostluklar kurarak edindiği bilgileri ekleyerek eserlerini vücuda getirmiştir (Akün 1992: 454). I. Dünya Savaşı’nın patlak vermesi, özellikle en önemli eseri Osmanlı Müellifleri’ni yayımlamak için harcadığı büyük çaba ile geçim sıkıntısı yaşaması, ciddi rahatsızlıklar geçirmesi gibi problemlere rağmen 28 Ekim 1925’te vefat edinceye kadar ilmî çalışmalarını sürdürmüştür. Kabri Aziz Mahmut Hüdayi Camii haziresindedir. Mezarı yakın arkadaşı olan Mustafa Kemal Atatürk tarafından bizzat yaptırılmıştır (Korkmaz 2003: 21)

Mehmet Tahir Bey, Sırât-ı Müstakîm, Türk Derneği, Türk Yurdu, Sebîlürreşâd, Cerîde-i Sûfiyye, Kelime-i Tayyibe, Bilgi Mecmuası, Kırım Mecmuası gibi dönemin önemli ilmî dergilerinde yayımladığı pek çok makalenin yanı sıra biyografi ve bibliyografi alanlarında kaleme aldığı eserleri ile meşhurdur.

Türklerin Ulûm ve Fünûna Hizmetleri’nde, Osmanlı Devleti zamanında yetişen şeyhler, mutasavvıflar, din âlimleri ve ediplerle birlikte tarih, tıp, matematik, coğrafya gibi bilimlerle uğraşmış Türklerin eserleri ve biyografilerine yer verilmiştir. Eser özellikle Arapça veya Farsça yazdıkları için o zamana kadar Arap veya Acem olduğu düşünülen Farâbî, Buhârî, Cevherî gibi önemli İslam büyüklerinin Türk olduklarını delillerle göstermesi bakımından önemlidir (Köprülüzade M. Fuad 1329: 770).

İbnü’l-Arabî, Kâtip Çelebi, Gelibolulu Âlî, Hacı Bayram-ı Velî, Sadreddîn Konevî, Cemâl Halvetî, Azîz Mahmud Hüdâî, Niyâzî-i Mısrî, Şemseddîn-i Sivâsî, İsmâil Ankaravî, Abdülahad Nûrî, Birgivî Mehmed Efendi gibi onlarca önemli şahsiyetin biyografilerini oluşturarak yayımladığı eserleri, dönemin ve hatta bugünün çok önemli biyografi çalışmaları olarak kabul edilmektedir. Onun bu alandaki en önemli çalışması Osmanlı Müellifleri’dir. Yirmi beş yıl boyunca üzerinde çalışılmış, çok kıymetli ve hacimli bir eser olan Osmanlı Müellifleri’nde Osmanlı Devleti’nin doğuşundan itibaren yaşamış müellifler ele alınmış, meslek gruplarına göre tasnif edilerek 288 mutasavvıf, 465 âlim, 510 sair ve edip, 237 tarihçi, 84 tabip, 107 matematikçi olmak üzere 1691 şahsiyet hakkında bilgi verilmiştir. Ayrıca madde başı olarak tespit edilmese de aynı aileden veya aynı şehirde yetişmiş olmak gibi münasebetlerle bu maddelerin içinde bahsedilen 480 civarında müellife de yer verilmiştir. Bu müelliflere ait olduğu ifade edilen ve pek çoğuyla ilgili önemli bilgiler verilen 9000’den fazla eserin adı da zikredilmiştir (Güleç 2008: 69). Mehmet Tahir Bey, bu eseryle Türklerin, bazılarınca iddia edildiği gibi cahil, medeniyetsiz bir millet değil; tam aksine bilim ve sanat dallarının hemen hepsinde çok değerli eserler kaleme almış, hem İslam medeniyetine hem de bütün insanlığa büyük hizmetlerde bulunmuş bir millet olduğunu ortaya koymuştur (Ceyhan 2010: 3).

Ayrıca Mehmet Tahir Bey’in Divan edebiyatından seçtiği beyit ve şiirlerini derlediği Müntehabât-ı Mesârî ve Ebyât, genel olarak tasavvuf ve dinî ilimler hakkında yazılarını derlediği Mecmûa-i Tahir gibi ve Arapçadan tercüme ettiği eserlerinin yanı sıra yayımlanmamış eserleri de mevcuttur (Tomakin 2018: 94-95). Türkçe yazılmış ilk Türk dili grameri Müyessiretü’l-Ulûm gibi önemli bir eseri ilim dünyasına kazandıran da (Bursalı Mehmet Tahir 1914: 126) Mehmet Tahir olmuştur.