Madde Detay

Mehsetî Gencevî, Fars dilli Azerbaycan edebiyatının bilinen ilk kadın şairidir. Kaynaklarda onun, 1113 tarihinde Gence’de doğduğu ve XII. yüzyıl sonlarında yine bu şehirde vefat ettiği belirtilmekle birlikte hayatına, hatta gerçek adına dair kesin bilgiler bulunmamaktadır. Bir ihtimale göre gerçek adı Menice olan şaire, “Büyük Hanım” anlamındaki “to meh hestî” (sen herkesten büyüksün) ifadesinden dönüşen Mehsetî ismi Sultân Sancar tarafından verilmiştir. Diğer bir rivayet ise şairin “ay hanım” anlamına gelen adının “Mah” ve “Seti” kelimelerinin birleşmesinden oluştuğu ve Mehsetî şeklinde telaffuz edildiği yönündedir (Hüseynov 2013: 5). Çağdaşlarının eserlerinden ve tezkirelerde yer alan bilgilerden çok hazırcevap olduğu öğrenilen şairin müzisyenliği, Gence’deki hükümdar sarayına yakınlığı, Gence hatibinin oğlu Emîr Ahmed ile aşk yaşadığı ve hayatının büyük kısmını geçirdiği Gence’den sürgün edildiği anlaşılmaktadır (Ahundova 1998: 79). O, XII. yüzyılın ekonomik ve kültürel yönden gelişmiş şehirlerinden olan Gence’de yaşayan ve Ebu’l-Ûlâ Gencevî, Felekî Şirvânî ve Hâkânî Şirvânî gibi şairlerin çağdaşıdır (Ahundova 1998: 79). Yaşadığı dönemde ve takip eden yıllarda Mehsetî’nin şöhreti o kadar artmıştır ki Emîr Ahmed ile arasında geçen aşk macerası halk arasında dilden dile dolaşarak Mehsetî ve Emîr Ahmed Destânı’nın oluşmasına sebep olmuştur. Abdullah Cevherî Zerger Tebrizî tarafından yazılan Destân’ın nüshaları Bakü’deki Elyazmaları Enstitüsü’nde, Britanya Müzesi’nde ve Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki Carullah Efendi Koleksiyonu’nda bulunmaktadır. Mehsetî araştırmacılarından Hüseynov, şairin Pûr-i Hatîb, İbnü’l-Hatîb mahlasıyla şiirler yazan Tâceddîn Emîr Ahmed ile evlendiğini kaydetmektedir (2013: 5). Çok güzel olduğu bildirilen şair, kendisi hakkında aşağıdaki beyti söylemiştir:

Mehsetîyim benim güzeller şâhı

Horasan’la Irak hüsnüm meddâhı (Hüseynov 2013: 5). 

Klasik Azerbaycan edebiyatında şehrengîz niteliğindeki ilk örnekleri Mehsetî Gencevî vermiştir. Çeşitli tezkire, mecmua ve cönklerden derlenen 300 civarında rubâîsi ve birkaç gazel ile kıtası bulunan şair, rubâîlerinde kasap, ekmekçi, hamamcı, halıcı, marangoz, terzi, kalpakçı vb. onlarca şehir esnafından söz ederek şehrengîz özelliğinde başarılı rubâîler yazmıştır. Mehsetî Gencevî’nin Farsça rubâîlerini şair Refibeyli aynı nazım şekliyle Azerbaycan Türkçesine tercüme etmiştir (Refibeyli vd. 2004). Toplanmış şiirleri Dîvân-ı Mehsetî Gencevî başlığıyla bastırılmıştır (Tâhirî 1336).

Mehsetî Gencevî, Arap ve Fars dillerinde mükemmel bir eğitim görmüştür. Çağının bütün ilimlerine, özellikle Şark edebiyatına vâkıftır. Kaynaklar, onun hem şiir hem de müzik alanındaki yeteneğinden ve meşhur bir udî olup melahatli sesiyle şarkılar söylediğinden bahsetmektedir. Azerbaycan edebiyatının ilk kadın şairlerinden olan Mehsetî, yaşadığı dönemde Raziyye Gencevî, Duhter-i Sâlâr, Duhter-i Hatîb, Duhter-i Hekîm Gâve gibi kadın şairlerin yetişmesinde önemli rol oynamıştır (Hüseynov 2013: 5). Mehsetî hakkında Attâr’ın İlâhî-nâme’sinde, Devletşâh Semerkandî’nin Tezkiretü’ş-Şu’arâ’sında, İran, Hindistan ve Orta Asya’da kaleme alınmış tezkirelerde bilgi verilmiş; Nizâmî Gencevî de Hüsrev ü Şîrîn adlı mesnevîsinde Mehsetî’nin şiirdeki yeteneğini övmüştür. Mehsetî Gencevî, 12. yüzyıl Azerbaycan ve genel olarak Şark edebiyatında bağımsız düşüncenin, insanın iç dünyasını değerlendirip yorumlamanın, toplumun bütün kesimlerini edebiyata taşımanın öncülerindendir. Rubâî gibi kısa, fakat felsefi yönden kapsamlı yazmaya elverişli bir nazım şekli ile toplumsal ve sosyal konularda, özellikle aşk konusunda rahatça şiirler kaleme alan şair, bir kadın olmanın acısını da yaşamıştır. Mehsetî Gencevî, özellikle 20. yüzyıldan itibaren Azerbaycan edebiyatında ayrıntılı bir şekilde araştırılıp çeşitli roman, tiyatro, operet vb. türler vasıtasıyla halka tanıtılarak unutulmaktan kurtarılmıştır. Şair hakkında yapılan kaynak niteliğindeki akademik çalışmalar içinde Hüseynov’un “Mehsetî - Nece Varsa” (1989) adlı eseri önemlidir.

Ahundova, Meryem (hzl.) (1998). Hemid Araslı, Azerbaycan Edebiyatı: Tarihi ve Problemleri. Bakı: Genclik Neşriyatı.

Ceferzade, Ezize (1991). Azerbaycan’ın Âşık ve Şair Kadınları. Bakı: Genclik Neşriyatı.

Hesenzade, Tahire (hzl.) (2009). Marağalı Mehemmed Hesen Han Etimadü’s-Seltene. Xeyrat-i Hesan. Bakı: Nurlan Yay.

Hüseynov, Rafael (1989). Mehseti - Nece Varsa. Bakı: Genclik Yay.

Hüseynov, Rafael (hzl.) (2013). Mehseti Gencevî Neğmeleri. Bakı: Şerq-Qerb Yay.

Hüseynov, Rafael. “Çağdaşımız Mehseti Gencevi”. İrs Edebiyat. http://irs-az.com/new/pdf/201312/1386944578997601512.pdf [erişim tarihi: 19.02.2015].

Kafkasyalı, Ali (2002). İran Türk Edebiyatı Antolojisi. C. II. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yay.

Komisyon. (1989). Azerbaycan Klâssik Edebiyyatı Kitabxanası. C. 2. Bakı: Elm Neşriyatı.

Mehseti Gencevi. http://az.wikipedia.org/wiki/M%C9%99hs%C9%99ti_G%C9%99nc%C9%99vi [erişim tarihi: 06.02.2015].

Meyer, Fritz (1963). Gözel Mehseti. Wiesbaden.

Refibeyli, Nigâr, H. Yusifli (hzl.) (2004). Mehseti Gencevî, Rubailer. Bakı: Lider Neşriyatı.

Sultanov, Memmedağa (hzl.) (1989). Rubailer Âleminde. Bakı: Azerbaycan Dövlet Neşriyatı.

Şems, İsmail, G. Kendli (hzl.) (1987). Mehemmedeli Terbiyet, Danişmendân-i Azerbaycan. Bakı: Azerneşr.

Tâhirî, Şihâb (hzl.) (1336). Dîvân-ı Mehseti Gencevî. Tehrân.

Yusifov, Xelil (1978). “Mehseti’nin Şexsiyyeti”. Azerbaycan Devlet Universitetinin Elmi Eserleri 2. Bakı: 12-16.

(Türkçeye Tercüme Edilen Şiirlerinden Örnekler)

Rubâî

Etdim deve üstünde yaman ah-fegan

Sepdim devenin yollarına dürr mercan

Karvan su içip boşaldılan her kuyunu

Doldurdum o dem men gözümün yaşından

Rubâî

Od vurdu o gün Nişabur’a ter güller

Gösterdi dünen su Merv’de nilüfer

Esdikce bu gün Herat yeli can besler

Olmaz mı sabah Belh’de toprag enber

Rubâî

Yalvardım o gün derziye terpensen bir

Allah’ı seversen aşağı ensen bir

Dillendi vüsal gebamı almırsan sen

Canla alaram dedim beri dönsen bir

Rubâî

Gösterdi heves papagçı dilber gelben

Atlas papağa vurdu nakış müstehsen

Her bir nakışa söyledim ehsen min min

Her dördüne ancag besiydi bir ehsen

( Refibeyli, Nigâr, H. Yusifli (hzl.) (2004). Mehseti Gencevî, Rubailer. Bakı: Lider Neşriyatı.48, 64, 68, 73.)