Madde Detay

Asıl Adı Süleyman (Süleyman Saleh oğlu Molla Oruc) olan Molla Cuma, 1854 yılında Şeki şehrine bağlı Göynük ilçesinin Aşağı Layisgi köyünde dünyaya gelmiştir. Bazı kaynaklar doğum tarihini 1853, doğduğu yeri ise Nuha olarak göstermektedir (TDEA: 396). Doğum tarihi, bir şiirindeki H. 1332/M.1914 yılında 60 yaşında olduğunu belirtmesiyle 1854 olarak tespit edilmektedir. Bu şiir şöyledir: “Min üç yüz otuz iki / Tarihdedir indi sene / Altmışa çatmış yaşım / Sevda serde durur yene”. Doğduğu ve ömrünün sonuna kadar yaşadığı yer ile ailesi hakkındaki bilgiler de yine kendi şiirlerinden hareketle belirlenmiştir: "Aşıg anasıyam şairler kökü / Gezerem dünyada divane teki / Mahalım Göynük’dür şeherim Şeki / Layisgi kendinin binasıyam men / Binem Layisgi’ye düşübdür mehman / Pederim Salah’dır, maderim Reyhan / Veledim Hesen’dir, ehim Süleyman / Familim Molla Oruc ednasıyam men.” İlk tahsilini Aşağı Göynük köyünde Hacı İbrahim Efendi medresesinde alan Molla Cuma, medresede Arapça ve Farsça’yı öğrenmiş, dinî eğitim almıştır. Ancak saza ve şiire merakı yüzünden medrese eğitimini tamamlayamamış, Gah, Zagatala, Balakend bölgelerinde köy köy dolaşıp, meclislerde saz çalıp şiirler söylemiştir. Mahlası Molla olmasına rağmen hiç mollalık yapmamış, bu mahlas ona okur-yazar olduğu için saygı nişanesi olarak verilmiştir. Bunu bir şiirinde şöyle anlatır: "Ohuram, ustaddan almışam dersi /  Ohumuşam Ereb, Türkinen Farsı / Fikrim seyr eleyer arşinen kürsi /  Derin kitabların menasıyam men." Ömrünü doğduğu köy ve civarında tarım işçiliği yaparak geçiren Molla Cuma, hayatının son yıllarında bir miktar toprak sahibi olabilmiş ve çiftçilikle meşgul olmuştur. Molla Cuma, 28 Mayıs 1918 tarihinde kurulan Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nin taraftarı olarak 1920 yılının Nisan-Mayıs aylarında Azerbaycan’a giren Rus ordusu Şeki’nin köylerine hücum ettiğinde öldürülmüş, cesedi ölüler arasında bulunmuştur (Namazov 2013: 291).

Molla Cuma, kendi şiirinde bütün şiirlerini bir deftere yazıp oğlu Hasan’a vermiştir. Ancak bu defter kaybolmuş, âşığın şiirleri âşıklardan ve sevenlerinden derlenmiştir. Molla Cuma’nın şiirlerini ilk olarak Azeri araştırmacılardan Hümmet Elizade ve Salman Mümtaz derlemiştir. Salman Mümtaz’ın kitabında Şekili Molla Cami adına kayıtlı “Barama” adlı bir şiir ile İlisulu Molla Cüme adına kayıtlı “Serçeler” adlı iki şiir yer almaktadır (Mümtaz 2005: 42-43). Ayrıca Feyzulla Gasımzade, Hemid Araslı gibi araştırmacılar da Molla Cuma’yla ilgili araştırmalar yapmışlardır. 1950’li yıllardan itibaren Azerbaycanlı folklor araştırmacısı Paşa Efendiyev, saha araştırmaları sonucunda bulduğu dört yazma ile sözlü kaynaklardan derlediği bilgi ve şiirleri ilk olarak 1966 yılında kitap halinde yayımlamıştır (Efendiyev 1966). Bu eserden sonra Şerif İdrisov kaybolan defteri bulmuş, Paşa Efendiyev’le birlikte 1983 yılında Molla Cuma adlı kitapta tüm şiirlerini yayımlamışlardır (Efendiyev 1983; Efendiyev 2006; Namazov 2013: 292). Bu çalışmalardan tespit edilen bilgiye göre Molla Cuma’nın 51’i geraylı, 260’ı koşma, 52’si tecnis, 48’i divani, 63’ü muhammes, 8’i gazel ve diğerleri deyişme ve farklı türlerden olmak üzere yaklaşık 500 şiiri bulunmaktadır.

Molla Cuma, öncelikle geleneğe bağlı bir âşıktır. Gençliğinden itibaren usta âşıkları okumuş, dinlemiş, onların sanatlarını öğrenmiş ve kendi özgün şiir anlayışını yakalayabilmiştir. Şiirlerinde dinî-tasavvufi konular geniş yer tutmakla beraber o öncelikle bir aşk şairidir. Kendini Tahir, Kerem, Garip gibi âşıklarla bir tutar. Molla Cuma’nın irtical gücü çok yüksektir (TDEA). Söylediği şiirler arasında koşma, geraylı, divani ve muhammesler önde gelmektedir. Ancak Molla Cuma, hem divan edebiyatının, hem de âşık edebiyatının geraylı, koşma, muhammes, divani, bayatı, tecnis, müseddes, murabba, terkib-i bend, zincirleme, dübeyti gibi neredeyse bütün tür ve şekillerini kullanmıştır diyebiliriz. Aynı zamanda güçlü bir hiciv şairi olan Molla Cuma’nın toprak sahipleri, bey, han ve ağalar hakkında ağır taşlamaları vardır. Azerbaycan sahasında bağlama olarak adlandırılan muammaları ve yine Azerbaycan sahasında çok yaygın bir tür olan tecnisleri de oldukça güçlüdür. Şiirlerinin konuları beşerî aşk, sosyal hayatta yaşadığı zıtlıklar, adaletsizlikler ve İslami değerlerdir. Onun aşk konulu şiirlerinde “İsmi Pünhan” kavramı çok geçmektedir. Araştırmacıların bir kısmı “İsmi Pünhan”ın âşığın kendisi olduğunu belirtirken bir kısmı da Molla Cuma’nın genç yaşlarındayken sevdiği, bir rivayete göre medresedeki hocasının kızı, bir başka rivayete göre ise ailesinin dindar ve varlıklı olması sebebiyle adını söyleyemediği bir kız olduğunu belirtirler. Hatta sözlü kaynaklar daha ayrıntıya girerek Molla Cuma’nın “buta”sı olan bu kızın, Gah ilçesi Şabalıtlı köyünde Şeyh Baba adlı bir dindar kişinin kızı olduğunu kaydederler. Yazılı ve sözlü kaynaklar Molla Cuma’nın badeli âşıklardan olduğunu ve rüyada gördüğü sevgilisinin “İsmi Pünhan” olduğunu kaydeder. Kendi şiirlerinden “İsmi Pünhan”ın o hayattayken öldüğünü de anlıyoruz. Konunun ilgi çekici tarafı ne kendisi ne de kendinden sonraki âşıklar bu aşk konusunu bir halk hikâyesi şekline dönüştürüp anlatmamışlardır. Molla Cuma’nın tasnif ettiği söylenen “Sayat ve Sayalı” ile “Bahış Bey ve Leyla Hanım” adlarında halk hikâyeleri de mevcuttur. “Cüme ve Könül” deyişmesi ise bir halk hikâyesi formuna ve hacmine sahip olamamıştır.

Abbaslı, İsrafil-Abdulla, Behlul (2004). Azerbaycan Aşıgları. Bakı: Çaşıoğlu.

Azerbaycan Aşıg Şerinden Seçmeler (2005). C. II. Bakı: Şerg-Gerb.

Efendiyev, Paşa (1966). Molla Cüme Şerler. Bakı: Azerneşr.

Efendiyev, Paşa (1995). Molla Cüme Eserleri. Bakı: Maarif Neşriyatı.

Efendiyev, Paşa (2006). Molla Cüme Eserleri. Bakı: Şerg-Gerb.

Efendiyev, Paşa, Şerif İdrisov (1983). Molla Cüme  Seçilmiş Eserleri. Bakı: Yazıçı.

Elizade, Hümmet (1930). Azerbaycan Aşıgları II. Bakı: Azerneşr.

Elizade, Hümmet (1938). Aşıglar. Bakı: Azerneşr.

Makas, Zeynelabidin (1986). “Molla Cuma”, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi Devirler/İsimler/Eserler/Terimler. C. 6. İstanbul: Dergâh Yay. 396.

“Molla Cuma” (1993). Başlangıcından Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi (Nesir-Nazım) 3, Azerbaycan XIX-XX. Yüzyıl Türk Edebiyatı (1920 Yılına Kadar)III, Ankara: Kültür Bakanlığı Yay. 40-45.

“Molla Cüma” (1986). Azerbaycan Âşıkları ve Halk Şairleri II. Cilt. Hzl. Saim Sakaoğlu, Ali Berat Alptekin, Esma Şimşek. İstanbul: Halk Kültürü Yay. 29-39.

Mümtaz, Salman (1927). Azerbaycan Edebiyyatı El Şairleri. Bakı: Azerneşr.

Mümtaz, Salmaz (2005). Azerbaycan Edebiyyatı (El Şairleri). Bakı: Nurlan Neşriyyatı.

Namazov, Qara (2013). Ozan-Aşıg Senetinin Tarihi. Bakı: Elm ve Tehsil.

Pirsultanlı, Sednik Paşa (2012). “Molla Cuma Poeziyasının Senetkarlıg Güdreti”. Ozan Dünyası. 1(8): 23-36.

Süleymanova, Leman (2009). “Molla Cuma Yaradıcılığının Poetik Özünemehsusluğuna Dair”. Azerbaycan Şifahi Halg Edebiyyatına Dair Tedgigler. XXVIII. 131-136.

Yarehmedov, M. (2000). Aşıg Molla Cüme Eserleri. C.3. Bakı: Örnek Neşriyyat.