Madde Detay

1184/1185-1771 yılında Hoten’de doğdu (Osman vd. 2005: 483). Şairin 19. yüzyılın ortalarına kadar yaşadığı tahmin edilmektedir. Tarihçi ve şair olan Molla Niyâz, küçük yaşlarda Arapça ve Farsçayı öğrendi ve bu dillerden çok sayıda eseri Uygur Türkçesine tercüme etti. Bunlardan biri Tarih-i Reşîdî isimli eserdir. Şairin yaşadığı dönemde Doğu Türkistan’ın vilayetleri Çinli generaller tarafından yönetilmekte idi. O dönemde Hoten vilayeti Muhemmed Aziz Vañ (General) tarafından yönetilmekte idi ve şair onun sarayında uzun yıllar hizmet etti (Utuk vd. 2006: 124-125). Vefat tarihi bilinmemektedir.

Eserleri şunlardır:

1. Dîvân-ı Niyâzî: Bu eserde 146 gazel, taamlar münazarası, meyvelerin vasfı ve muhammesler yer almaktadır. Çeşitli el yazma nüshaları bulunan bu eserin, yeni bulunan bir nüshasında 11 gazel ve muhammes fazladan yer almaktadır. Şairin şiirlerinin toplamı 1000 beyitten daha fazladır (Utuk vd. 2006: 125).

2. Tezkire-i İmâm Zebihullâh: 1040 beyitten oluşan eser, Hoten’de İslam dininin yayılması için savaşırken şehit düşen tarihî ve dinî şahsiyetlerin hayatını konu almaktadır. Üç bölümden oluşan eserin ilk bölümünde hamd u sena, ikinci bölümünde Kaşgar ve Yarkent gibi şehirlerin İslâmiyeti kabulü ve savaşlarda şehit düşenlerin başından geçen vakalar, üçüncü bölümünde ise şairin hayatıyla ilgili bazı bilgiler yer almaktadır (Utuk vd. 2006: 131; Ehmidi 1996: 207-208).

3. Emir Ebu Müslîm: Eser tahminen 1795 yılında yazılmıştır. 8000 beyitten oluşan eser, Uygur edebiyatının en hacimli eserlerinden biridir. Eserde, 8. yüzyılda yaşanan tarihî olaylar ile Ebu Müslim Horasânî ve Müslümanların savaşları anlatılır (Utuk vd. 2006: 129-130).

4. Kıssasü’l-Garâyip: Eserde, o dönemde Farsça yazılan tarih kitaplarında yer alan Orta Asya ile ilgili bilgiler tercüme edilerek bir araya getirilmiştir. Bu eser, Muhemmed Aziz Vañ’nın isteği üzerine yazılmıştır. Eser üç bölümden oluşur. İlk bölümde Hz. Adem’den Hz. Muhammed’e kadar olan dönemde yaşayan peygamberlerle ilgili kıssa ve rivayetler anlatılır. İkinci kısımda Cengiz Han’ın soyu ve savaşları anlatılır. Üçüncü bölümde Humâyûn padişahının savaşları anlatılır. Niyâz, bu eserini Arapça ve Farsça yazılan eserlerden faydalanarak yazdığını belirtir (Utuk vd. 2006: 127-129).

5. Târih-i Vefâtnâme: Eser, Çolpanhan isimli bir kadının ölümü üzerine yazılan ve 150 beyitten oluşan bir eserdir (Utuk vd. 2006: 129).

Şair, şiir yazmanın yanı sıra tarih kitapları kaleme aldı ve bazı tercümeler yaptı.

Ehmidi, İmincan (1996). Uyğur Edebiyati Tarihidiki Namayandeler. Ürümçi: Şincan Halk Neşriyatı.

Utuk, İmincan Ehmidi, M. Mirziehmet, H. Abdusalam, Ş. Elahun ve M. Muhemmet (2006). Uyğur Edebiyatı Tarihi 3. Pekin: Milletler Neşriyatı. 

Osman, Ğayretcan, O. İsmail ve T. Savut (hzl.) (2005). Uyğurlarnin Kedimki Edebiyati 2. Ürümçi: Şincan Maarip Neşriyatı. 

Yetipdur hem yigirme üçge yaşim

Katipdur ğem bilen bu heste başim

Yürüpmen neççe kün hesret bile boy

Kilip erdim bu ötken erte yaz toy

Tavar meşruh ötük hem aşka turdi

Mana alt ekeri hem oşte koydi

Dadam birle anamğe çasu yağlik

Koyupdur özgege yançukğe çağlik

Kilip toyni bu yenliğ öyge yandim

Didim könlümde hatunğe ulandim

Hatunumğe anasi örgetip söz

Bukün kelse eringe salmağil köz

Keyin anam ezâzildin ziyâde

Aninki allida şeytan piyâde

Hatunumğe anasi örgetip söz

Hatunum salmadi barsam mana köz

Çirayliğ sen erin eski miyâne

Dimiş kelse tutup sok tâziyâne

Anasi uşbu yenliğ örgetip söz

Bukün kelse eringe salmağil köz

Katip bermey hatunumni anasi

Yaman iken hatunnin biheyasi

Yiğip öyge yene yaş yaş oğuldin

Başi at baş ayağ ğonrat muğuldin

Bular birle içipdur her kiçe mey

Çalip berbabu dumbağ daf bile ney

Meni barsam tutup sokmakğe turdi

Tayak rastlap bolup tohmakğe turdi

Guvahidur uşbu işda molla Turduş

Tayak tüşti mana birneççe bir muş

(Osman, Ğayretcan, O. İsmail ve T. Savut (hzl.) (2005). Uyğurlarnin Kedimki Edebiyati 2. Ürümçi: Şincan Maarip Neşriyatı. 484-485.)