Madde Detay

Mustafa Bal, Trabzon’un Çaykara ilçesinin Eğridere (Gorgoras) köyünde 1931’de dünyaya gelmiştir. Babası Ömer Bal, yörede tanınmış türkücü bir ozandır. Şiir söylemesinde babasının etkisi olmuştur (Yüksel 1993: 325; Duman 1995: 134; Duman 2011: 267; Çakır 2019a). Şiirlerinde Âşık Mustafa, Bal, Mustafa, mahlaslarını kullanan âşığın annesinin adı Fatma Gülşişe’dir. Eşinin adı Safiye Hanım olup eşiyle 1952’de severek evlenir, 1 Şubat 2014 tarihinde eşi vefat eder. İki oğlu üç kızı vardır. Çocuklarından Mikdat Bal, kendisinin tesirinde kalmış tanınmış halk şairlerindendir. Diğer çocuklarının adları ise Talip, Nazmiye, Gülişan ve Halime’dir. Yörede babası Âşık Ömer’in lakabından dolayı Korkuluk ve Humbaloğulları sülalesi olarak bilinmektedir (Çakır 2019a). Okula gidemeyen Mustafa Bal, okuma yazmayı kendi kendine öğrenir ve askerde kendini geliştirir. Yetiştiği çevrede çok canlı bir türkü seyir atışma geleneği vardır. 1947 yılından itibaren şiirler ve destanlar söylemeye başlayan Bal, atışmalara katılır. Mustafa Bal, bir ara baba mesleği olan kalaycılık yapar. 1953’te askerliğini-sara hastalığı- nedeniyle kısa dönem olarak gerçekleştirir. Askerden sonra destanlar yazıp bastırır, çevre il ve ilçelerin pazarlarında satar. 1969’da işçi olarak Hollanda’ya gider. Orada on yedi yıl çalıştıktan sonra malulen emekli olarak Türkiye’ye döner. 1984 yılından 1989 yılına kadar kışın Ordu’da yazın Çaykara’da oturur. Mustafa Bal, tek yaprak destanlar bastırarak pazarlarda satar. Mustafa Bal’ın şiir destanları genellikle Trabzon ve Rize’deki matbaalarda, bir kısmı da Tercüman gazetesinin Avrupa baskısında yayımlanmıştır. 1989 yılından itibaren Samsun’da oturmaktadır (Yüksel 1993: 325; Duman 1995: 134; Duman 2011: 267). Bal, 1996'da hacca gider. 2019 Nisan ayı itibarıyla Samsun’da yaşayan âşık, hâlâ şiir yazmaya devam etmekte, yazdığı şiirleri hem kasete çekmekte hem de cami çıkışlarında yaprak destan olarak dağıtmaktadır (Çakır 2019a).

Mustafa Bal, destancılık geleneğini günümüzde de sürdüren halk şairlerindendir. Şiir ve destanlarının konuları genellikle doğal olaylar, cinayetler, kazalar, dinî ve ahlaki konular, bazı sosyal olaylardır (Duman 1995: 134).

Mustafa Bal’ın bugüne kadar yüzün üzerinde tek yaprak destanı ve iki de kitabı yayımlanmıştır. Yayımlanmamış destan ve şiirlerinden bazıları Mustafa Duman’ın özel arşivindedir (Duman 1995: 134). Bugüne kadar 136 adet destanı basılır (Yüksel 1993: 325; Duman 2011: 267). 1953’te Çaykara Katahor köyünde bir düğün yedisinde, Mahnida Ahmet ile atışır. Mustafa Bal, atışmadan hatırladığı dizeleri aktarır (Duman 2011: 213). Birçok atışmaya katılan Bal’ın atışmalarından bazıları şunlardır: Bal, 1968’de Rize’deyken bir evin önünden geçerken evin kapısına çıkan adam ona türkü atar. Bu atışma, Rizeli ile Mustafa Bal’ın atışması adını taşır. Mustafa Bal’ın anlattığına göre Çaykara’nın Çambaşı köyünde Süleyman adlı türkücüyle karşılaşır. Süleyman ona türkü atar. Mustafa Bal’ın 2006’da yazdığı bir mektupla verdiği bilgiye göre, Samsun’da Cuma namazını kılıp bir çay ocağına geldiğinde, orada bulunan Sürmeneli bir türkücüyle karşılaşır. Etraftakilerin teşvikiyle atışırlar. Mustafa Bal, Çaykara’dan köylüsü ve arkadaşı Mehmet Kılıç ile 1968’de Rize’de karşılaşır ve atışır (Duman 2011: 214-216). Mustafa Bal, ilk atışmasını babası Âşık Ömer Bal ile yaptığını ifade eder (Çakır 2019a).

Saz çalma yeteneği yoktur. Bade içmediğini ifade eden âşık, şiirlerini yazarak üretmektedir. Atışma türkü alanında maharetlidir. Mahlasını kendi tercih etmiştir. Günümüzde hâlâ, etkilendiği olaylar karşısında destanlar yazmaktadır. Özellikle acı bir olay olduğunda mesela yüksek mertebede hatırı sayılı birisi öldüğünde, başbakan öldü mü, bir kaza oldu mu ya da gazetede okuduğu acı bir haberden etkilenip destan yazar. 15 Temmuz 2016 darbesinden de bahsettiği özellikle Cumhurbaşkanı Recep Tayip Erdoğan’ı öven “Dünya Lideri Erdoğan” adlı şiirini kasete çekmiş ve tarafımıza sesli olarak dinletmiştir. Ayrıca âşık, etrafındaki konu komşularının isteği üzerine de şiir yazdığını etraftan bu konuda çok talep geldiğini belirtir (Çakır 2019a). 2013 yılında Çaykara Deryası adında kitabını çıkarır. Şiirlerini kasete alması önemlidir. Neşet Ertaş, Adnan Kahveci gibi toplumda sevilen ve vefat eden kişilerin ardından da şiir yazar (Çakır 2019a).

Mustafa Bal’ın yeğeni Mehmet Savaş Dündar da halk şairi olup dayısının şimdilerde ticari amaçla değil, hobi olarak şiir yazıp dağıttığını ifade etmiştir. Şahsa özel, problemleri olanlara, çocukları ölenlere ağıtlar yazdığını ifade eder (Çakır 2019b).

Âşık Mustafa Bal’ın Hayat Hikâyesi (destan) 2003 Samsun, Demokrat Parti Destanı, Kore Destanı, Londra’da Düşen Uçak Faciası, 27 Mayıs Destanı, Şiir Sözün Özüdür, Sigara Hakkında, Âşık Mustafa Bal’dan Mustafa Duman’a, Âşık Mustafa Bal’dan Mustafa Müftüoğlu’na, Körfez Kurbanları Destanı (1 Mart 1958’de İzmit Körfezinde batan Üsküdar Vapuru üstüne yazılmıştır), Trabzon-Maçka Çatak köyündeki Heyelan Felâketi, Sevda Destanı, Âşık Mustafa ile Paçan Köyü Hocası Arasındaki Atışma, Bir Yayla Yolculuğu, Bir Yayla Yolculuğu, Dağa Kaçırılan Gelinin Destanı, Esgi Yaylalar Yeni Motaya Dontü (Duman 1995: 137-149; Bal 2009: 413-426; Duman 2011: 265-275) şiir başlıklarından bazılarıdır.

Hayat hikâyesinin anlatıldığı “Aşık Mustafa Bal’ın Hayat Hikayesi” başlıklı 14 heceli 19 dörtlükten oluşan eseri, âşığın sürdürmüş olduğu yaşamı kendi ağzından tasvir ettiği için önemlidir. İlk dörtlükte kısaca kendini tanıtan Âşık Mustafa Bal, diğer dörtlüklerde çocukluk yıllarında fakirlikten ötürü gurbete çıkmak zorunda kaldığını, gurbette zorluklar çektiğini, 20 yaşından sonra askere gittiğini, sara hastası olduğunun askerde fark edildiğini ve bu nedenle 6 ay sonra terhis edildiğini, asker dönüşü evlendiğini, tek yaprak destan satmaya başladığını, bir müddet Rize’de çay bahçesinde mahsulün yarısı karşılığında işçilik yaptığını, bu işi beceremeyip yurtdışına işçi gitmek için başvurduğunu, 1969 yılında Hollanda’ya işçi olarak gittiğini, yurtdışında yaşadıklarını, bir müddet sonra sara hastalığı nedeniyle kendisini sakata ayırdıklarını, bundan sonra memlekete geri döndüğünü ve memlekete döndükten sonraki yaşamını anlatmaktadır (Küçük 2018: 138).

Mustafa Duman, Mustafa Bal’ın yayımlanmış tek yaprak destanlarından tespit edebildiklerini yayımlandıkları tarih sırasına göre verir. Destanların üzerinde tarih yoktur. Bazılarının üzerinde de basıldıkları yer yazılı değildir. Tarihleri ve basıldıkları yerleri eksik olanları Mustafa Bal’a sorarak yazdığını ve künyesi verilen destanların özel arşivinde olduğunu (1995: 136) belirtir.

Âşığın dili sade ve anlaşılırdır. Şiirleri ve destanların başlıklarından da açıkça anlaşılacağı üzere âşık, toplumda yaşanan siyasi, sosyal ve ekonomik olaylara yer vermiştir, bu yönüyle âşığın şiirleri sözlü tarih açısından da önemlidir. Şiirlerinde yörenin ağzı ve gelenek görenek özellikleri dikkat çeker. Türk halk bilimi alanında Bal’ın eserlerinin özellikle yaprak destan ve atışma geleneği konusunda yapılacak münferit akademik çalışmalarda katkı sağlaması kuvvetle muhtemeldir.

Millî Kütüphane’de Âşık Mustafa Bal’ın destanlarının tek yaprak olarak baskılarından yalnızca üçü bulunmaktadır “Ahret Nasihatı; Hopa Yolunda Uçuruma Düşen Şehitlerin Destanı” başlığını taşıyan ilki (1961 BD 293) numarada, “Fatsa Yolunda Yanan 27 Yolcunun Destanı; Cuma İlahisi; Dağa Kaçırılan Gelinin Destanı” başlıklı ikincisi (1961 AD 605) numarada, “Kuş Destanı; Mahpushane Destanı” başlıklı üçüncüsü ise (1956 BD 129) numarada kayıtlıdır (Küçük 2018: 136).