Madde Detay

Mustafa Vâzıh, 1763 yılında Çorum'da doğmuştur. II. Beyazıt'ın Amasya'daki şehzadeliği sırasında imamlığını yapan Çorumlu Alaaddin Ali'nin soyundandır. Alaaddin Ali'nin ardıllarından Aşir Efendi'nin oğlu İsmail Hatif Efendi Çorum'da doğup büyüdü. Öğrenimini bitirince Kürkçü oğullarından bir kızla evlendi. Mustafa Vâzıh bu evlilikten dünyaya geldi. Kur'an hıfzından sonra babasıyla birlikte hacca gitti. İlk derslerini Amasya'da Sunguroğlu medresesinde müderris olan babasından aldı. Daha sonra Gümüşhaneli Ebubekir ve Şeyhzâde Abdullah Vecihî'den ders görüp icâzet aldı. Yüksek öğrenim için İstanbul'a gitti. Çeşitli medreselerde okuyarak müderrislik belgesi edindi. Bu arada Galata'da oturan devlet tercümanı bir gayr-i müslimden Fransızca öğrendi.

Amasya'ya döndüğünde Sunguroğlu medresesine müderris olarak atandı. Babası ölünce Amasya müftüsü oldu. Amasyalı din bilginleri arasında öşürün miktarı üzerine başlayan anlaşmazlığın büyümesi üzerine Mustafa Vâzıh olaylarla ilgili görülerek görevden alındı, Limni adasına sürüldü. Mustafa Vâzıh, Çorum üzerinden sürgün yerine gitmek üzere yola çıktığında Sivas valisi Zaralızâde Lutfullah Paşa bir ulak göndererek yoldan çevirtip onu Sivas'a getirtti. Sürgün yerini Tokat'a çevirttirdi. Bir yıl sonra affedildi. Mustafa Vâzıh yeniden Amasya'ya döndü, 98 yaşında Amasya'da vefat etti (Ercan 1991: 125). Vefat tarihi hakkında rivayetler vardır. Süleymaniye Kütüphanesindeki nüshanın son sayfasında ölüm tarihi 16 Aralık 1831 olarak gösterilmesine karşın Amasya Tarihi müellifi H. Hüsameddin Efendi, 1783 tarihini vermektedir. Mezarı, Alagöz Baba Türbesi bahçesinde, babasının mezarı civarındadır. Oğulları, es-Seyyid ‘Abdurrahman Efendi ve es-Seyyid Ni’metullah Efendi’dir (Aydın ve Dündar 2013: 976).

Amasya Tarihi, Güldeste-i Gülistan, Tûti-i vâzıh kelimat ve el yazma divanı başlıca yapıtlarıdır (Ercan 1991: 125). Amasya şehir tarihçiliğine öncülük eden ilk isimdir. el-Belâbilü’r-Râsiye fî Riyâzi Mesâ’ili’l-Amasiyye’nin müellifidir. Bu eser, sadece bir tarih eseri olmayıp kısmen bir fetva defterini anımsatmaktadır. Eserin birkaç bölümü‚ Mesele-i Tarih-i Amasiyye‛ başlığı altında Amasya’nın tarihine ayrılmıştır. Şehir tarihiyle ilgili bilgiler, 'Tafsîlü’l-Makâlât ve Tekmîlü’r-Rivâyât‛ başlığıyla başlamaktadır. Bu metinlerde şehrin mevki’i, güzellikleri, feth edilmesinin sebepleri, şehirdeki İslamiyet öncesi yapılar hakkında bilgi verilmiştir. Eserin değişik kütüphanelerde kopyaları vardır (Aydın ve Dündar 2013: 972). Mustafa Vâzıh Efendi, bu eserini Sivas Valisi Köse Mehmed Paşa’nın Amasya’ya gelişi münasebetiyle ona sunulmak üzere yazmış ve 1235/1236 yılında da bitirmiştir (Atalar 2008: 518). Genel tarih kitaplarından, şeriyye sicillerinden, kitâbelerden yararlanılarak yazılmıştır. Eser, XVIII. yy.’ın sonları ve XIX. yy.'ın ilk yıllarında Osmanlı Devleti’nde günlük hayatta karşılaşılan sorunlar veya tartışılan konularla ilgili pek çok fetvayı da içermektedir. Eserdeki sorular ve fetvalar; Amasya’da yaşayan halkın dinî hayatını, din algısını, toplum yapısını ve sosyo-kültürel değerlerini yansıtması bakımından önemlidir (Aydın ve Dündar 2013: 976). Diğer bir kaynakta ise Mustafa Vâzıh'ın eserleri hakkında şu bilgiler verilmektedir: Mustafa Vâzıh'ın haksız yere sürgüne gönderildiğini anlatan 38 sayfalık mesnevi tarzı bir şiir kitabı dışında Şerh-ül Ezan-Dellâlü’l-Cenân; 1243/1827 tarihinde yazdığı bu eseri, müellif hattı olup 19 varaktır. Orijinal nüsha Kamil Şahin Kütüphanesindedir (Atalar 2008: 518). Safâyı Layıh, Tuti-i Vazıh, Tercüme-i Kadı Hemedan, Güldeste-i Gülüstan gibi dinî ve edebî eserleri vardır (Çorum 2008: 392). Amasya'da medrese müderrisliği, müftülük görevi yapmış ve eserlerini de Amasya'da vermiş olmasından dolayı "Amasî" diye de meşhurdur (Çorum 2008: 392). Mustafa Vâzıh Arapça, Farsça, Fransızca biliyordu. Türkçe, Arapça, Farsça şiirler yazdı. 

Atalar, Münir (2008). "Mustafa Vazıh (1763-1831) Din Bilgini, Şâir ve Amasya Tarihçisi", Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Çorum Sempozyumu. C. 1. Çorum: Belediye Kültür Yay.

Aydın, Mesut, R. Dündar (2013). "Amasya Şehir Tarihleri", The Journal of Academic Social Science Studies. March. 6 (3): 971-990. 

Çorum (2008). Coğrafyası, Tarihi, Kültürü ve Edebiyatıyla Çorum. İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Ankara: Sistem Ofset.

Ercan, Abdullah (1991). 14. Yüzyıldan Günümüze Çorumlu Şairler. Çorum: Hitit Festivali Komitesi.

Sabuncuoğlu, İhsan (1939). "Mustafa Vazıh Çorumludur". Çorumlu Halkevi Dergisi Sayı: 9-10. 

Rubai

Kimini leşker-i sergamzi hunrîz eyler

Kimini hâme-i tîr-i müje-i tîz eyler

Kimini beste-i zencîr-i cünûn eylemede

Kimini rişte-i kaydinde nâçiz eyler

Rubai

Akil oldur ki koya dünyede bir hûb eser

Eseri olmayanın gör ki yerinde yeller eser

Bu cihan içre anın kim eseri bâkîdir

Ölmez ol Hızr-sıfat zinde durur tâ mahşer

Rubai

Kitâb-ı hoş kırâat Gülistan-ı Sâdî'dir

Kitâb-ı pür halâvet Gülistan-ı Sâdî'dir

Kitâb-ı pür nasihat Gülistan-ı Sâdî'dir

Kitâb-ı cây-ı ibret Gülistan-ı Sâdî'dir

Ercan, Abdullah (1991). 14. Yüzyıldan Günümüze Çorumlu Şairler. Çorum: Hitit Festivali Komitesi. 126.