Madde Detay

Balıkesir / Bandırma'da doğdu. Salâh Birsel'in asıl adı Ahmet Selâhaddin'dir. Babası, üzüm tüccarı Hafız Talat Bey'dir. Yazar altı aylıkken aile, memleketleri olan İzmir'e yerleşti. Öğrenimine Saint-Polycarpe Fransız İlkokulu’nda başladı. Burayı bitirdikten sonra ortaokul öğrenimini için Saint-Joseph Koleji’ne gitti. 1934'te Devlet Bakalorya sınavını kazanarak İzmir Lisesi'ne girdi. 1937'de hukuk öğrenimi için İstanbul'a geldi. İlk şiiri de aynı yıl yayımlandı. Bir yandan öğrenimine devam ederken bir yandan da Sümerbank'ta memurluk yapmaya başladı, fakat kısa bir süre sonra istifa ederek İzmir'e döndü. 1938-1939 ders yılında Alsancak Gazi Ortaokulu'nda tarih ve yazı öğretmenliği yaptı. 1939'un sonlarında Ankara'ya geldi. İstanbul Hukuk Fakültesi'ni ikinci sınıftayken yarım bırakan Birsel, öğrenimine Ankara Hukuk Fakültesi ikinci sınıftan devam etmek istedi. Bunun için İstanbul Hukuk'ta okutulmayan üç dersten sınava girmesi gerekiyordu fakat sınav tarihleri geçmişti. Bunun üzerine aynı yıl içinde İstanbul'a geri döndü ve İş Bankası'nda çalışmaya başladı. Öğrenimine ise felsefe bölümünde devam etmeye karar verdi. 1943'te Hilmi Ziya Ülken'in İnsan dergisini 20. sayısından itibaren devralıp beş sayı kadar çıkardı. Birsel, söz konusu yıllarda Burhan Arpad'la birlikte AB Neşriyat'ı kurdu, aralarına İhsan Devrim'in de katılmasıyla yayınevinin adı ABC olarak yenilendi. ABC Kitabevi'nden Necati Cumalı, Ziya Osman Saba, Sabahattin Kudret Aksal, Rıfat Ilgaz gibi yazarların kitapları yayımlandı. Yayınevi 1946'da patlak veren Tan Olayları sırasında tahrip edildi. 1946'da Yenilikler dergisini çıkarmaya başladı. 1947'de ilk kitabı, Dünya İşleri adlı şiir toplamı yayımlandı. 1948'de İstanbul Üniversitesi Felsefe Bölümü’nden mezun oldu. 1951'de Edip Cansever ve Alp Kuran'la Nokta dergisini yayımladı. Çalışma Bakanlığı'nın iş müfettişi olarak görevlendirmesi üzerine 1954 yılında on beş aylığına Gaziantep'e gitti. Burada Maraş ve Urfa Bölge Müdürlüğü de yaptı. 1956 yılında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Kitaplık Müdürlüğü'ne atandı. 1960 yılında Ankara Üniversitesi Rektörlüğü'nde Fransızca mütercimiydi. Aynı yıl Türk Dil Kurumu Yönetim Kurulu üyesi oldu ve uzun yıllar kurumun yayın kolu başkanlığını yürüttü. Türk Dili dergisinin Şiir, Deneme, Günlük, Eleştiri, Roman, Türk Halk Edebiyatı, Gezi, Tiyatro, Türk Kısa Oyunları gibi en önemli özel sayılarının hazırlanmasında başrolü oynadı. 1963 yılında tiyatro sanatçısı Jale Hanım'la evlendi. 1967'de devlet bursuyla gittiği Paris'te üç ay kaldı. Türk Dil Kurumu Yayın Kolu Başkanlığı'ndan sonra Ankara Üniversitesi Basımevi Müdürlüğü’nde çalışmaya başladı. 1972 yılında buradan emekliye ayrıldı. 1977 yılında Ankara'dan İstanbul'a taşındı. 10 Mart 1999 tarihinde İstanbul'da vefat etti ve Feriköy Mezarlığı'na defnedildi.

Salâh Birsel, edebiyata şiirle başladı. 1940 kuşağının önde gelen isimlerindendir. İlk şiiri İhsan Devrim'in çıkardığı Gündüz dergisinde yayımlanan "Yalnızlık"tır. İlk dönem şiirlerini, "Orijinal Adam Kendini Yedi" adıyla 1939 yılında kitaplaştırmak istedi fakat bu isteği gerçekleşmedi. Bu şiirler Necip Fazıl etkisi taşıyan lirik şiirlerdir. 1940'lı yıllara yaklaşırken kaleme aldığı şiirlerde ise biçim bakımından Nâzım Hikmet'ten etkilendiğini söyler (Durbaş 1986: 5). 1947 yılında ilk şiir kitabı Dünya İşleri yayımlandı. Bu kitapta Garip tarzı bir şiir anlayışı ağır basmaktadır. Sonraki kitabı Hacivatın Karısı'nda (1947-1954) Garip tarzından ayrılmaya, kendi özgün ironik, alaycı, yergici çizgisini bulmaya başladığının sinyallerini verir. Salâh Birsel şiirinin kurmaca karakterleri Güzin, Hacivat ve Kamer Hanım da ilk kez bu kitapta karşımıza çıkar. Birsel'in bazı şiirlerinde küçük burjuva toplumsal kesimlerini alaya aldığı da görülür. 1950'lerde İkinci Yeni Şiiri'nden etkilendiği gözlemlenir. Bu dönemin ilk şiiri, 1953'te Türk Dili dergisinde yayımlanan "Güneş ve Kertenkele" şiiridir (Bahar 1995: 19). Ases (1955-1960) ve Kikirikname'de (1955-1960) anlamca kapalı şiirler de yer almaktadır. Haydar Haydar (1961-1972), toplumcu etkilerin en fazla görüldüğü kitabıdır. Birsel, Haydar Haydar'dan sonra 1993'te yayımladığı Varduman'a kadar şiir kitabı çıkarmadı. Varduman'da 1991-1992'de yazdığı yeni şiirler, 1973 ile 1990 arasında yazılmış ve büyük bir kısmı günlüklerde kalmış şiirler ile daha önce kitaplaşmamış iki şiir, "Orijinal Adam Kendini Yedi" (1936-1938) ve "İflas" (1938-1942), yer alır. 1994'te Varduman'la Behçet Necatigil Şiir Ödülü'nü kazandı. Birsel, Varduman'dan sonra sekiz şiir kitabı daha yayımladı. Salâh Birsel şiirinin ayırıcı özellikleri, "santimantalizm"den uzaklık ya da lirizmi dışlama, alay, humour ve yergi unsurları ile sözcük işçiliğidir denebilir. Şair, poetikasına Şiirin İlkeleri adlı kitabında açıklık getirmiştir. Şiirin İlkeleri, Türk edebiyatında poetik nitelik taşıyan ilk kitaptır. Birsel, 1947 yılında "Yeni Bir Şiirin İlkelerine Doğru" adıyla Suut Kemal Yetkin'in yönetimindeki Sanat ve Edebiyat gazetesinde ilkeleri yayımlamaya başladı. İlkeler daha sonra değişik başlıklar altında parça parça Varlık, Edebiyat Dünyası, Kaynak, Yeditepe, Beş Sanat, Pazar Postası, Yazı ve Nokta dergilerinde yayımlandı. Kitap olarak da 1952'de çıktı (Bahar 1995: 31). Birsel, kitabın girişinde ilkeleri kaleme almasının başlıca nedenini "[...] sanatı sadece 'öz' sanıp da şiiri, konusuna bakarak değerlendirmek isteyenlerin yanlış görüşlerine karşı çıkmak" olarak açıklar (Birsel 2001: 9). Birsel'in belirlediği şiir ilkelerinin temelinde de bu düşünce vardır, ona göre şiir bir bütündür; konusu, sözcük dağarcığı, biçimi ayrı ayrı değerlendirilemez. Şiirin "güzel" olması da belli bir bütünlük duygusuna ulaşmasına bağlıdır; bu da coşkuyla, hevesle ya da duygularla değil ancak zekâyla sağlanabilir. Dolayısıyla Birsel'e göre şiir, bir "zekâ işi"dir; "[...] ozanlar coşkuyu duyularıyla değil, uslarıyla kavramak istemeyi yeğlerler." (Birsel 2001: 97) Bu yüzden de şiir yazmak, bir matematik problemi çözmekle eşdeğer zorluktadır. Birsel, bir şiirin dışında kalan sözcükleri, o şiire giren sözcüklerden daha fazla önemser. "Bir şiirin güzelliği kendi dışında bıraktığı sözcüklerin sayısıyla doğru orantılıdır," (Birsel 2001: 26) der. Aynı şekilde, bir dizenin güzelliği ya da sağlamlığı da ancak "kendisinden önceki ve sonraki dizelerle belli olabilir." (Birsel 2001: 28) Birsel, benimsediği sözcük politikasını düzyazılarında da uygulayacaktır.

Salâh Birsel, edebiyat hayatına şiirle başlamasına karşın asıl ününü denemeleriyle kazandı. 1969'da yayımlanan Kendimle Konuşmalar, Birsel'in ilk deneme kitabıdır. 1975 tarihli ikinci deneme kitabı Şiir ve Cinayet, Birsel'e 1976 Türk Dil Kurumu Deneme Ödülü'nü kazandırdı. Birsel'in "Binbir Gece Denemeleri" üst başlığını taşıyan kitaplarından bir diğeri olan Paf ve Puf'a da 1982 Türkiye İş Bankası Deneme Ödülü verildi. Salâh Birsel, Türk edebiyatında deneme türüne katkı yapmış yazarların başında gelir. Denemelerinin kaynaklarını şair ve yazarların hayatları, edebiyat-sanat dünyası ile kendi yaşantıları oluşturur. Birsel'in deneme metinleri titiz ve uzun bir soluklu bir çalışmanın ürünüdür. Yazar, ele alacağı konuyu belirledikten sonra, konu hakkında derinlikli okumalar yapar. Denemelerinin başlangıç cümlelerini çok önemser, çünkü bütün bir denemeyi bu cümle götürecektir. Denemelerini olaylar üzerinden ilerletir, konudan konuya atlarken gelişigüzel yazdığı izlenimi verir fakat aslında bu planlı bir gelişigüzelliktir. Şiirlerinde olduğu gibi denemelerine de "humour" hâkimdir. Salâh Birsel, denemelerinin öğretici olmasına da önem verir fakat metinleri yargılardan ve yorumlardan kaçınır. Onun denemelerinde yazarın yargıları satır aralarında saklıdır ya da yazının bütününden çıkarılabilir. Birsel denemelerinde okuru sıkmamaya da özen gösterir. Okura doğrudan seslendiği de olur. Bu da Salâh Birsel'in üslubunu Ahmet Midhat'ınkine ve meddah geleneğine yaklaştırır. Salâh Birsel'in "Salâh Bey Tarihi" dizisinden çıkan Kahveler Kitabı, Ah Beyoğlu Vah Beyoğlu, Boğaziçi Şıngır Mıngır, Sergüzeşt-i Nono Bey ve Elmas Boğaziçi, İstanbul-Paris adlı kitapları ise hem kişisel, hem edebî birer tarih, hem kent tarihi, hem de gezi kitabı niteliği taşıyan denemelerdir. Özellikle Kahveler Kitabı ile Ah Beyoğlu Vah Beyoğlu 1940 kuşağı şairleri ve yazarları, bu kuşağın edebiyat mekânları açısından da önemli kaynaklardır. Boğaziçi Şıngır Mıngır ile Sergüzeşt-i Nono Bey ve Elmas Boğaziçi kitaplarında ise Boğaziçi'nin köşklerini, yalılarını, Boğaziçi hayatını ve insanlarını konu alır.

Salâh Birsel, günlük türlerinde de eser yayımladı. Günlüklerini ilk kez 1949 yılında Beş Sanat dergisinde yayımlamaya başladı, sonra Yenilik ve Yeditepe dergilerinde devam etti. Birsel, bu günlüklerini 1955 yılında Günlük adıyla kitaplaştırdı. Yazar, "günlük" sözcüğünün türün adı olarak yaygınlık kazanmasını da sağladı. Birsel, 1972-1975 arasında yazdıklarını Kuşları Örtünmek, 1956'da yazdığı fakat yayımlamadığı günlüğü ile daha önceki iki günlüğünü Hacivat Günlüğü, 1980-1985 arasını Yaşlılık Günlüğü adlarıyla kitaplaştırdı. Yaşlılık Günlüğü, 1986 Sedat Simavi Edebiyat Ödülü'nü kazandı. Birsel'in günlük türündeki diğer kitapları Aynalar Günlüğü, Bay Sessizlik, Nezleli Karga, Yalnızlığın Fırınlanmış Kokusu, Yanlış Parmak, Papağanname'dir. Salâh Birsel, her ne kadar günlüklerinde olaylara, duygu durumlarına, yaşama bakışına yer verse de bu kitaplar temelde birer edebiyat günlüğüdür. Tıpkı denemeleri gibi günlükleri de yazarlardan ve kitaplardan oluşan bir edebiyat dünyasını anlatır. Birsel "Günlük tutmak için günlük yazmak istemiyorum ben. Söyleyecek bir şeyim olursa ve söylediğim şeyin okurlar tarafından beğenileceğini düşünürsem yazıyorum. Yani bir edebiyat türü olarak düşünüyorum günlüğü," (Durbaş 1986: 5) der. Aynı zamanda Varduman kitabına giren şiirlerinin bir kısmına da, daha önce günlüklerinde yer vermiştir. Birsel, Geceyarısı Mektupları adlı kitapta, 1955'ten 1990'lara uzanan bir tarih aralığında, içinde Akşit Götürk, Behçet Necatigil, Tahir Alangu, Cevdet Kudret, Tahsin Yücel, İlhan Berk, Hulki Aktunç gibi isimlerin olduğu yazarlara gönderdiği mektupları derledi. Mektuplar ve günlükler yazarın yapıtlarının arka planını görmeyi, hazırlanışlarına tanıklık etmeyi de sağlar.

Salâh Birsel, Dört Köşeli Üçgen adında bir de romanı yazdı. 1957 yılında Ulus gazetesinde tefrika edilen roman, 1961 yılında kitap hâline geldi (Bahar 1995: 40). Romanın, Tütün Yaprakevi adlı bir tütün fabrikasının deposunda çalışan anlatıcısı, kendisini bir gözlemci hatta "uluslararası bir gözlemci" olarak tanıtır okura. Anlatıcının bu gözlemcilik takıntısı başına çeşitli belalar açar; işinden kovulmasına, çevresiyle uyum sağlayamamasına vb. sebep olur. Salâh Birsel, bu romanın Türkçede bir ilk olduğunu, Dört Köşeli Üçgen'le "entelektüalizme, yani düşünce romanına" yöneldiğini söyler (Durbaş 1986: 5).

Salâh Birsel'in şiir, deneme ve günlük türündeki yapıtlarının dışında inceleme/araştırma kitapları da vardır. Bunlardan Fransız Resminde İzlenimcilik adlı kitap, yazarın felsefe okuduğu sırada Avrupa resim sanatını kendine ikinci uzmanlık alanı olarak seçmesinin, bu alandaki çalışmalarının bir ürünüdür. Yazar, Rüştü Onur ile Goethe hakkında da kitaplar hazırladı. Rüştü Onur adlı kitapta, genç yaşında vereme yakalanıp hayata veda eden 1940 Kuşağı şairlerinden Rüştü Onur'un şiirlerini, ölümünden sonra hakkında yazılanları, mektuplarını, Yeni Zonguldak gazetesinde çıkan yazılarını ve bir de öyküsünü bir araya getirmiştir. Goethe... Işık, Biraz Daha Işık kitabında Goethe'nin biyografisine ve şiirlerinden yaptığı çevirilere yer vermiştir.

Salâh Birsel; roman, şiir, deneme gibi farklı türlerde yapıtlar kaleme almış, Türk edebiyatının en üretken yazarlarından biri olmuştur. Deneme, günlük gibi türlerin gelişmesine büyük katkı sağlamıştır. Birsel, kendi üslubunu yaratmayı başarmış edebiyatçılardan da biridir. Sözcükleri çok seven ve bunu her fırsatta dile getiren Birsel, kendisi yeni sözcükler ürettiği gibi sözlüklerden taramalar yaparak az kullanılan, unutulmaya yüz tutmuş sözcükleri de kullanıma sokmuş, böylelikle Türkçenin imkânlarını genişletmeye çalışmıştır.