Madde Detay

Erzincan’da doğmuştur. Annesi Gülbeyaz (nüfus kayıtlarında Güllü) Hanım, babası Hüseyin Seber’dir. Cemal Süreya, altı yaşına kadar annesi, babası, kardeşleri, halası ve babaannesiyle oldukça mutlu bir çocukluk dönemi geçirmiş ve hep el üstünde tutulmuştur. 1938 yılında çıkan Dersim İsyanıyla, Süreya’nın ailesi, Bilecik’e sürgün edilmiştir. Sürgünün altıncı ayında henüz yirmi üç yaşında olan annesini kaybetmiştir. Bu dönemde babası tarafından öğrenimini büyük kentte yapması için İstanbul’a halasının yanına gönderilmiş ve 37. Beyoğlu İlkokulu’na kaydı yaptırılmıştır. Babası Hüseyin Bey, Cemalettin’den bir yıl sonra annesiyle iki kızını da İstanbul’a göndermiş, üçüncü yıl da kendisi de çocuklarının yanına giderek Arnavutköy’de çalışmaya başlamıştır. Ancak bir süre sonra yeniden sürgün yurtları olan Bilecik’e gönderilmişlerdir. Babası makinist olarak karayollarına çalışmaya başlamış ve işi gereği ayın on beş günü dışarıda olduğu için annelik görevini de babaannesi üstlenmiş, babasının boşluğunu ise amcası doldurmuştur. Annesinin ölümünden altı yıl sonra babasının yeniden evlenmesi ile hem kendisinin hem de kız kardeşlerinin çocukluk dönemi üvey anne Esma’nın eziyetleri neticesinde zor bir sürece girmiştir.

1944’te Bilecik Ortaokuluna başlayan Cemal Süreya, evden kurtulmak için babasından gizli sınava girmiş ve üç ay sonra “parasız yatılı” okumaya hak kazanmıştır. Okul yıllarında Türkçe ve edebiyat derslerindeki başarısı ile öğretmenlerinin dikkatini çekmiştir. İlkokuldaki düzensiz okumaları ortaokul yıllarında da devam etmiştir. Okuldan arta kalan vakitlerini Bakırcılar Çarşısı’ndaki Halkevi Kitaplığı’nda geçiren Cemal Süreya, bu dönemde kendi ifadesiyle kötü romanlar okumuştur. 1947- 48 eğitim öğretim yılında yine parasız yatılı olarak Haydarpaşa Lisesine girmiştir. Bu arada üvey annesi yüzünden kardeşlerini ziyaret edememenin, onlarla hasret giderememenin ağırlığını derinden hissetmiştir. Üvey annesi Esma’nın evden kaçışı üzerine babası yeniden evlenmiş ve bu yeni üvey annenin gelişi ile evlerine huzur da gelmiştir. Liseyi bitirdikten sonra 1950’de Mülkiye’nin maliye bölümüne kayıt yaptıran Cemal Süreya’nın Ankara hayatı da başlamış olur. Mülkiye’deki dört yıl, dünya görüşünün, kişiliğinin ve sanatının oluşumunda önemli bir rol oynamıştır. 23 Kasım 1953 tarihinde, henüz daha üniversite öğrencisi iken Seniha Hanım’la nikâhlanmıştır. 1954 yılında Mülkiye’den mezun olmuş ve aynı yıl Eskişehir Vergi Dairesi’nde stajyer olarak göreve başlamıştır. 3 Ağustos 1955’te Ayçe adlı bir kızları olmuş, 11 Ağustos 1955’te Maliye Müfettiş Muavini olarak İstanbul’a atanmıştır.

Temmuz 1959’da yedek subay olarak askere giden Süreya, askerliğini yaparken bir taraftan da fark dersleri vererek Hukuk Fakültesinden de mezun olmuş ve 1960’ta da terhis belgesini almıştır. 1961’de “Maliye denetim usulleri ve iktisadi devlet teşekkülleri”ni incelemesi için Paris’e gönderilmiştir (Perinçek Duruel 2008). Paris’te bir yıl kaldıktan sonra teftiş göreviyle 1963’te Kars ve Ağrı, 1965’te Çanakkale ve Tekirdağ’a gitmiştir (İlhan 2010: 14). 1964’te İstanbul’a tayin olmuş ve R. Tomris ile arkadaşlıkları da bu sürede başlamıştır. 31 Temmuz 1965 tarihinde Maliye Teftiş Kurulundan arkadaşları Sezai Karakoç ve Doğan Yel ile birlikte görevinden istifa etmiş ve günlerini Papirüs’ü çıkarmakla geçirip, geçimini çeviriyle sağlamıştır (İlhan 2010: 15). Yedi yıl süren boşanma sürecinden sonra 1965’te ilk eşinden resmen ayrılmış ve Ağustos 1967’de Zuhal Tekkanat’la evlenmiştir. 23 Kasım 1969’da bu evlilikten oğlu Memo Emrah dünyaya gelmiştir. 1971’de bir süre ara verdiği memuriyete tekrar dönmüş, İstanbul Sirkeci’de Hocapaşa Vergi Dairesinde Kontrolürlüğünde tekrar memuriyete başlamış, 1972’de Maliye Tetkik Kurulu Üyesi olarak Ankara’ya atanmıştır. Zuhal Tekkanat’la olan evliliği de uzun sürmeyen Cemal Süreya, 1975’te Güngör Demiray’la evlenmiş ve aynı yıl boşanmıştır.

Cemal Süreya, 1975’in Şubat ayında İstanbul Darphane ve Damga Matbaası Müdürlüğüne atanmıştır. Aynı yılın Eylül ayında ise Darphane’deki görevinden ayrılarak Ankara’ya Maliye Tetkik Kuruluna geri dönmüştür. 1978’de Kültür Bakanlığı Kültür Yayınları Danışma Kurulu üyesi olmuştur. 1980’de Birsen Sağnak’la evlenmiştir. Şubat 1982’de “yüksek bürokrat” olarak emekli olmuştur. 9 Ocak 1990’da hayata gözlerini yummuştur (Perinçek Duruel: 2008).

Cemal Süreya’nın edebiyatla ilgisi çok küçük yaşlarda başlamıştır. Küçük yaşlarda annesinden dinlediği halk hikâyeleri ve aile çevresinde okunan cenk hikâyeleri ve diğer bazı dini hikâyeler onun okuma arzusunun gelişmesine ve “şairlik duygusunun” ortaya çıkmasına vesile olmuştur. İlkokul üçüncü sınıftan sonra okuma tutkusu yön değiştirmiş; halk hikâyelerinin yerine daha çok serüven kitapları okumaya başlamıştır. Ortaokul yıllarında okuduğu Dostoyevski ise ona âdeta yeni bir dünyanın kapısını aralamıştır. Bu yıllarda şair olma arzusunun ilk nüvelerini hisseden Cemal Süreya, ilk aşkı olan (sonradan ilk eşi) Seniha’ya şiirler yazmış ve bu yüzden kendisine “Şair”, Âşık” gibi adlar verilmiştir. Lise yıllarında edebiyata ilgisi oldukça derinleşmiş, kendi kendine eski yazıyı öğrenmiş ve özellikle eski edebiyata araştırmacı bir gözle bakmaya başlamıştır. Bu dönemde çok etkilendiği Ahmet Muhip Dıranas’ın “Kar” şiirini defalarca okumuş ve hatta ezberlemeleri için başkalarının defterlerine de yazmıştır.

Cemal Süreya’nın ilk olmanın acemiliklerini taşımayan ilk şiiri “Şarkısı Beyaz” adıyla Mülkiye dergisinin 8 Ocak 1953 tarihli sayısında yayımlanmıştır (Perinçek Duruel 2008). Mülkiye yıllarında yakın arkadaşı Sezai Karakoç’la birlikte çağdaş Fransız şairlerinin şiirlerini çevirmiştir. Mülkiye dergisinde yayımlanan ilk şiirinin ardından aynı dergide peş peşe “Hafta Sekiz” (Mart 1953), “Di Gel” (Nisan 1953), “Çıkmaz Sinir” (Mayıs 1953) ve “Ölmüştük” (Haziran Temmuz 1953) başlıklı şiirleri çıkmıştır. Mülkiye’nin üçüncü sınıfında fakültenin geleneksel dergisi Kazgan’ın sorumluluğunu üstlenen Cemal Süreya’nın “Cemasef” takma adıyla bu dergide eğlence olsun diye yayımladığı şiirlerde çağrışım ve ironiye dayalı bir üslupla dikkatleri çekmiştir (İlhan 2010: 20). Haziran 1954’te Yeditepe dergisinde yayımlanan “Gül” şiiri, gerek çağrışımları gerek imgeleri bakımından edebî çevrelerde ciddi bir yankı uyandırdı. “Bu şiirde geçen ‘gülün ortasında ağlamak’, ‘ellerin istasyondaki bir tren’e benzetilmesi ve şiirin sonundaki “Ve zurnanın ucunda yepyeni bir çingene” dizesindeki şaşırtmaca Cemal Süreya’nın daha ilk şiirleriyle İkinci Yeni Hareketi’ne eklendiğini gösteren örneklerdir” (Karaca 2005: 11).

1958’de ilk şiir kitabı Üvercinka yayımlanmış ve büyük ilgiyle karşılanmış bu kitap 1959 yılında Arif Damar’ın “İstanbul Bulutu”yla birlikte Yeditepe şiir ödülüne layık görülmüştür. Adıyla bile (Üvercinka güvercin kanadından kısaltılarak elde edilmiş bir sözcük) hâkim poetik tavırlardan ve alışılmış anlatım biçimlerinden farklı olduğunu hissettiren Üvercinka’da yer alan şiirlerde şaşırtmaca unsuru dikkat çekmiştir. 1960’da kesintilerle birlikte 1981 yılına kadar üç dönem devam eden Papirüs dergisini çıkarmaya başlamıştır. Papirüs, Cemal Süreya’nın şairliğinin yanı sıra bir eleştirmen, bir aydın olarak edebiyat, sanat ve toplumsal sorunlarla ne kadar yakından ilgilendiğini gösteren bir dergidir. 1965’te Anadolu’dan kesitlerin yer aldığı ve bireysellikle beraber yer yer imgelerle sezdirilen bir toplumsallığın da sezildiği ikinci kitabı Göçebe yayımlanmıştır. Göçebe’de Anadolu tarihi ve coğrafyası ile kendi duyuş tarzını mezcettiği gibi bireysellik ile toplumsallık arasında da bir bağ kurmuştur. 1971’de ilk kez düzyazıya yer verdiği, ailesi ve kendi hayatına dair anılarına en fazla yer anlatan kitabı olan “Beni Öp Sonra Doğur Beni” yayımlanmıştır (İlhan 2010). 1984’de Sevda Sözleri adı altında daha önce yayımlanmayan “Uçurumda Açan”la birlikte bütün şiirleri toplu olarak yayımlanmıştır. 1988’de Behçet Necatigil ödülüne layık görülen “Sıcak Nal” (31 Mart) ve “Güz Bitiği” (1 Nisan) adlı kitaplarını ise peş peşe yayımlamıştır.

1954’lerden itibaren ortaya çıkan ve günümüze değin hakkında çok konuşulan/tartışılan İkinci Yeni Hareketi içinde yer alan Cemal Süreya, ilk eseri olan Üvercinka (1958) ile İkinci Yeni’nin içinde yer almaya başlamıştır. İkinci Yeni ile özdeşleşen Pazar Postası’nda “Osman Mazlum” müstearıyla yazıları çıkmıştır. Kendi yaşadığı dönemin egemen poetikasından etkilenmeyen ve önceki poetikalara öykünmeyen Cemal Süreya’nın yeni bir şiir anlayışına yönelmesinde 1950’li yıllardaki yeni şiir arayışları, Batı’dan gelen sanatsal etkiler ve biyografik olgular etkili olmuştur (Karaca 2005: 166). Ortak bir bildiri ya da program ile ortaya çıkmayan ve “kendisinden önce yazılmış şiiri aşmak isteyen, ama genel anlamda “anonim”leşmekten kaçınan, “tek”leşen özgür bireyin şiiri” (Erdost 2009: 78) olarak değerlendirilen İkinci Yeni şiirinin, poetik tavrı, Cemal Süreya’nın şiirlerinin de temelini oluşturmuştur.

Şiirlerinde daha çok bireyselliğe, aşk, kadın, erotizm ve cinsellik gibi temalara yer veren Süreya, toplumsal sorunları da uzak çağrışımlı imgelerle, ince bir alayla ele alır ve şiirin konuşma dilinden uzak olmaması gerektiğini savunmuştur. Humour ve orijinal imgeler onun şiirlerinde önemli bir yer tutmuştur ve kendi ifadesiyle humour ve trajik iç içe geçmiştir onun şiirinde. Şiiri her türlü otoriteye başkaldırı olarak gören Süreya, şiirin kural tanımadığı düşüncesini savunmuştur (Karaca 2005: 284). Şiiri dil işi, dilde yangınlar yaratma sanatı olarak tanımlayan, şiirde düzyazıdaki gibi bir anlamın beklenmemesi gerektiğini söyleyen Süreya’ya göre, “düşünce, şiirsel akışı engellememeli, şairi ezmemelidir.” Bu bağlamda o “şiirsel söylemi kamusal dile enjekte ederken, yaşayan bütün sözceleri ve ifade kalıplarını şiire açar.” (Soycan 2011: 45) Özellikle dilden yola çıkarak eserlerini üreten şair, Türkçenin gücünden faydalanarak özgün bir imge kurmayı başarmıştır. Cemal Süreya, şiirlerine hayatın içindeki her nesneyi ve her an’ı aldığı gibi her sözcüğün şiire girebileceğini gösterdi ve çağrışımı zihinde tamamlanan imgelerle şiirlerini kurdu (İlhan 2010: 75). Toplumsal sorunları doğrudan ele almayan Süreya, “Ortadoğu” şiirinde olduğu gibi toplumsalın üst örneklerini verdi (Erdost 2009: 65).

Cemal Süreya’nın küçük yaşta ailesiyle birlikte göç etmesi ve çocuk yaşta annesini kaybetmesi de şiir yapısını etkileyen unsurlardandır. Zira onun şiirlerinde kadın ve gurbet, acı ile bütünleşerek özleme dönüşen bir imge halinde görülür. Acının bir diğer görünümü ise coğrafya ile ilintili olarak görülür. Özellikle Ortadoğu coğrafyasında yaşanan acılar şairin kendi acılarıyla özdeş biçimde şiirine yansır.

Süreya, hem Doğu edebiyatının hem de Batı edebiyatının kaynakları ile beslenmiştir. Kendi ifadesiyle Dadaizm ve Sürrealizmden yararlanan, sürrealistlerin bazı düşüncelerine yakınlık duyan Süreya, bu akımları bütünüyle benimsemez (Bezirci 1987: 56).

Cemal Süreya, şiir dışında eleştiri, deneme, mektup, portre türünde eserler yazmıştır. Çeviriler yapmış, çocuklar için yazılar yazmış ve antoloji hazırlamıştır. 1976 yılında yayımladığı Şapkam Dolu Çiçek’le adlı kitabında edebiyat, sanat, şiir ve şairler hakkındaki düşüncelerini dile getirmiştir. 1982’de yayımlanan Günübirlikler’de 1975-1976 yılında Politika gazetesinde yazdığı yazılara yer vermiştir. 1992’de kitabın ikinci baskısını Uzat Saçlarını Frigya adıyla yayımlamıştır. Kitapta, dil, edebiyat, sanatla ilgili görüşlerini anlatmıştır. Nisan 1984’ten Mart 1985’e kadar Çocukça dergisinde çocuklar için Aritmetik Kuşlar Pek İyi köşesinde on iki yazı yayımlamıştır. Bu yazılar 1993’te biraraya getirilerek yayımlanmıştır. Eşi Zuhal Akkanat’a yazdığı mektupları On Üç Günün Mektupları adıyla 1990 yılında basılmıştır. 1966’da yayımlanan Mülkiyeli Şairler adlı antolojisine Mülkiye kökenli otuz bir şairi almıştır. 100 Aşk Şiiri adlı antolojisinde 1923’ten itibaren yazılan aşk şiirlerinden bir seçki oluşturmuştur. Cemal Süreya’nın Türk edebiyatına önemli katkılarından birisi de çeviri alanında olmuştur. Frnasızcadan şiir, roman, hikâye ve fikri konularda onlarca çeviri yapmıştır (İlhan 2010: 81-109). Cemal Süreya’nın yazı ustalığını gösterdiği alanlardan birisi de portredir. Süreya, sanatçılardan siyasetçilere, eleştirmenlerden gazetecilere pek çok kişinin portresini yazmıştır. Bu portreler ve kaleme aldığı söz senaryoları 1991’de 99- Yüz İzdüşümler/ Söz Senaryosu adıyla yayımlanmıştır. Ayrıca Nursel Duruel tarafından Cemal Süreya’nın çeşitli dergi ve gazetelerdeki konuşmaları, soruşturma yanıtları “Güvercin Curnatası” adıyla 1997’de basılmıştır.

Cemal Süreya, Üvercinka adlı şiir kitabı ile 1959’da Arif Damar ile birlikte Yeditepe Şiir Armağanı’nı almıştır. 1966’da Göçebe kitabı ile Türk Dil Kurumu Edebiyat Ödülünü, 1988’de Güz Bitiği ile Behçet Necatigil Şiir Ödülünü almıştır. 1990 yılında ölen Cemal Süreya’nın anısına 1991’den yılından beri “Cemal Süreya Şiir Ödülü” verilmektedir. 2003 yılında Cemal Süreya Kültür ve Sanat Derneği kurulmuştur.

Cemal Süreya ile ilgili pek çok dergi özel sayı hazırlamış ve armağan kitaplar yayımlanmıştır. 2001’de Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından, Doğan Hızlan editörlüğünde Cemal Süreya armağan kitabı çıkarılmıştır.