Madde Detay

Asıl adı Muhammed Refî’ olup Refî’eddîn, Mollâ Refî’ lakaplarıyla da anılmaktadır. Özellikle halk arasında Vâiz-i Kâzvînî namıyla şöhret bulmuştur. Şiirlerinde Vâiz mahlasını kullanmıştır. Kazvîn’e bağlı Sâfîâbâd beldesinde doğmuştur. Doğum tarihi bilinmeyen Kazvînî’nin annesi, babası, varsa kardeşleri, evlendiyse çocukları hakkında da kaynaklarda bir bilgi yoktur. Ancak isminin bazen “mîrzâ” kelimesiyle anılması, ailesinin Timurlular veya Safevîlere mensup olduğunu ya da bu hanedanlar döneminde önemli görevlerde bulunduğunu düşündürmektedir. Kazvîn Camii imamı Mollâ Fethullâh-ı Vâiz-i Kazvînî’nin torunu olup dedesinin ölümünden sonra onun yerine aynı camide imamlık yapmıştır. Bu da onun iyi ve düzenli bir eğitim aldığının işaretidir. Nitekim dönemin önemli âlimlerinden Mollâ Halîl Gâzî-i Kazvînî’den ders aldığı belirtilmektedir. Hitabetteki başarısı dikkati çekmektedir. Ayrıca hocası Mollâ Halîl’in oğlu Molla Ebûzer için kaleme aldığı tarihler de Vâiz-i Kâşifî’nin hocasıyla hayatı boyunca kurduğu öğrenci-hoca ilişkisini göstermektedir. Vâiz-i Kâşifî’nin 1089/1678-79 tarihinde öldüğü tahmin edilmektedir (Babacan 2007: 169-70).

Vâiz-i Kazvînî’nin günümüze ulaşan eserleri şunlardır:

1. Dîvân: İçinde yer alan kasîdeler, kıt’alar, terkipler, rübâiler, mesnevîler ve müfredlerin yedi bin beyitten fazla olduğu belirtilen eserin basılı nüshalarında, muamma ve musamatlara da rastlandığına değinilmiştir. Farsça şiirlerden oluşan bu Dîvân’da 9 Türkçe gazel bulunmaktadır. Şairin Türkçe şiirlerini Babacan (2007), Farsça Dîvân’ını Seyyid Hasan Sâdât-ı Nâsırî (1359) ve Asgar-ı İlmî (1383) yayımlamıştır (Babacan 2007: 170-171).

2. Ebvâbu’l-Cünûn: Vâiz-i Kazvînî’nin ahlâkî ve irfanî konulardan oluşan bu mensur eseri de Farsçadır. Rivâyetlere göre ömrü yetmediği için eserin sadece birinci bâbını ya da birinci ve ikinci bâblarını yazmıştır. Metnin diğer bâblarını, Kazvîn Câmii imâmetine
geçen Molla Muhammed tamamlamıştır. Ebvâbu’l-Cünûn, Tebriz'de ve Hindistan'da olmak üzere iki kez bastırıldığı belirtilmiştir (Babacan 2007: 171).

Yukarıdakilerin yanı sıra kaynaklarda onun kaleme aldığı belirtilen El-Mevzi’a ve El-Hamletü’l-Haydariyye adlı eserlerinin henüz herhangi bir nüshası tespit edilmemiştir (Babacan 2007: 170).

Sebk-i Hindî’ye mensup şairlerin iyilerinden sayılan Kazvînî’nin, Farsça ve Türkçe şiirlerinde Sâ’ib-i Tebrîzî’nin etkisi görülmektedir. Özellikle Farsça gazellerinde ince hayallere yer verdiği, alegorik kullanımlarda bulunduğu, zıt terkiplerden yararlandığı ve hisle ilgili unsurları birbirleriyle karıştırdığı müşahede edilmektedir. Hitabetteki başarısını şiirlerine de yansıttığı görülmektedir. Onun 1033-1088/1623-1678 tarihleri arasında vuku bulan olaylarla ilgili kaleme aldığı ve her biri dönemi için tarihi vesika hüviyetinde olan kıt’aları da dikkat çekmektedir. Genellikle gazelleri gibi vaaz ve irfanî konularda yazdığı, Zahîreddîn-i Fâryâbî ve Cemâleddîn-i Isfahânî’nin üslubunun etkisi görülen kasidelerinde tarsî, cinas ve istiare sanatlarını çok kullanmıştır. Şairin on iki imam ve Şîa’nın önde gelenleri hakkında da önemli manzumeleri bulunmaktadır. Kazvînî; nasihat verirken kuru ve şekli akla dayanan anlatımı ön plana çıkarmayan, imajlarında aşkı ve aşkın kainatı algılayışını yansıtan bir şair hüviyetindedir. Farsça şiirlerindeki söyleyişin de hâkim olduğu Türkçe şiirlerinde İran’daki Hint üslûbuna özgü eşya ve tabiattan ilham alma, sade ve günlük dil kullanma, orijinal benzetmeler ve mazmunlar yapma, darbımesellerden yararlanma gibi özelliklere yer verdiği görülmektedir (Babacan 2007: 185). 

Asgar-ı İlmî (hzl.) (1383). Dîvân-ı Vâiz-i Kazvînî. Tehrân: İntişârât-ı Mâ.

Babacan, İsrafil (2007). “Vâiz-i Kazvînî ve Türkçe Şiirleri”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Dergisi (22): 167-186.

Kâfilebaşı, Seyyid İsmail (yty.). “Vâiz-i Kazvînî ve Câygâh-ı Û Der-Sebk-i Hindî”. Edebiyât ve Meşâhîr. Tehrân. 53-58.

Seyyid Hasan Sâdât-ı Nâsırî (hzl.) (1359). Dîvân-ı Vâiz-i Kazvînî. Muessese-i Matbûatî.

Gazel

Elinde sâgar-ı gül müflisün ayagına benzer

Üzünde gâze-i ter gündüzün çerâgına benzer

Nazar ki bâg-ı cemâline düşdi çıhmagı yohdur

Bi-‘aynih ol ruh-ı zîbâ behişt bâgına benzer

Göz içre merdümegi cây virmişem ne aceb kim

Menüm göyüldeki ol gül-izâr dâgına benzer

Cüdâ bolup ser-i zülfi üzinden oldı perîşân

Özinden ayrı düşen âşıkun dimâgına benzer

Agardı baş tügi Vâ’iz ne iş gelür dahı senden

Dimâg bu kocalıkda seher çerâgına benzer

(Babacan, İsrafil (2007). “Vâiz-i Kazvînî ve Türkçe Şiirleri”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Dergisi (22): 172-173.)