Madde Detay

Asıl adı Abbas olan 18. yüzyılın önemli isimlerinden olan Vesîm İstanbul’da doğdu. Doğum tarihi bilinmemektedir. Topkapı Sarayı Hazine bölümü 961 numaraya kayıtlı Dîvân nüshasının başında yer alan "Seyyid Vesîm-i pür-taksîr …" (Abbas Vesîm. Divan. Topkapı Sarayı Hazine Kütüphanesi. nu. 961.) ifadesinin hangi amaçla kullanıldığına dair elimizde kesin bir bilgi yoktur. Kaynaklardaki bilgiye göre, kambur olması sebebiyle “Kambur Vesîm” lakabıyla tanındı. Babasının ismi Abdurrahman'dır. Kendisinden ders alan yeğeni Mehmed Sâdık, 1789’da hekimbaşı olmuştur. Vesîm'in eserleri, onun oldukça iyi bir eğitim aldığını göstermektedir. O, genç yaştan itibaren düzenli bir çalışma içine girmiş, dinî ve pozitif bilimlerle uğraşmıştır. Kırk yıl, doğum yeri olan İstanbul’da sabırla çalışmış, ilmî çalışma gayesiyle Mekke, Medine ve Mısır’a seyahatlarda bulunmuş, oralarda birçok ilim adamıyla görüşüp onlardan yararlanmış, aynı zamanda Batı hekimlerini de takip etmiştir. Latince, Yunanca, Afrika dilleri ile İtalyancayı öğrenan şair, Mevlâna Kâtipzâde Mehmed Refî’ Efendi’den tıp, Mevlânâ E’ş-Şeyh Ahmed Mısrî’den astronomi ile ilgili bilgileri almıştır. Müstakimzâde, Abbas Vesîm’in ta’lik hattını Hekimbaşı Kâtipzâde Refî Efendi’den, tıp eğitimini Bursalı Ali ve onun hocası Derviş Ömer Şifâ’î’den, felsefe ilmini ve Farsçayı Yanyalı Es’ad Efendi’den aldığını; Örfî, Sâ’ib ve Şevket Dîvânları ile Mesnevî-i Şerîf’i ise Derviş Sâdık Fethiyevî, Derviş Şâhid ve Derviş Düstûr gibi şahsiyetlerden okuduğunu belirtir. Vesîletü’l-Metâlib Fî İlmi’t-Terâkib’in önsözünde de kendisi, tıp ilmini Hayâtî-zâde Mehmet Emin Efendi’den aldığını, eserini yazarken Petro adındaki Yunan hekimiyle bazı zorlukları konuştuklarını belirtir.

Abbas Vesîm, Süleymaniye Dârü’t-Tıbbı’ndan yetişmiştir. Onun saray hekimi olduğu, hayatı ile ilgili bilgiler veren ilk eserlerde geçmemektedir. Başbakanlık Osmanlı Arşivleri'nde bulunan ve Hekimbaşı Mehmed Emîn Ahmed Efendizâde tarafından kaleme alınan bir arîzada (Başbakanlık Osmanlı Arşivleri Dairesi Başkanlığı. Cevdet Sıhhiye. nu. 1188), saray hekimlerinden Abbas Efendi'den söz edilmektedir. Bu dönemde hekim olarak ün yapmış Abbas adında başka bir şahıs olmadığı göz önünde bulundurulduğunda adı geçen hekimin Abbas Vesîm olduğu anlaşılmaktadır. Vesîm'in sarayla münasebeti, III. Mustafa’nın rahatsızlığı üzerine hazırlamış olduğu bir ilaç vesilesiyle ön plana çıkmaktadır. Düstûru'l-Vesîm'in ön sözünde, Sultan III. Mustafa'nın rahatsızlığında bir ilaç hazırladığını ve Sultan'ın bundan şifa bulduğunu anlatır. Vesîm, İstanbul’da Sultan Selim Çarşısı’nda bir dükkan açmış, orada hekimlik mesleğini icra etmiştir. Biyografisini ele alan bazı eserlerde kaynak belirtilmeden Süleymaniye civarındaki evinde haftalarca yabancı hekimlerin bulunduğu belirtilir. 29 şevval 1173 (13 Haziran 1760) Cuma günü vefat eden Abbas Vesîm, Edirnekapı dışına defnedilmiştir.

Abbas Vesîm, tasavvuf kültürü de almıştır. Halveti, KâdirÎ ve Nakşinbendî tarikatlarından feyiz almış, en son Mehmed Emin Tokâdî’ye intisap etmiştir. Eserleri şunlardır:

1. Düstûru’l-Vesîm Fî Tıbbı’l-Cedîd ve’l-Kadîm: 1161/1748’de kaleme alınan bu eserin ismi aynı zamanda yazılış tarihini de verir. Kitap, batılılaşan Türk tıbbının bir ürünüdür. Kitap bir önsözle başlar. Yazar, bu bölümde eseri nasıl oluşturduğunu anlatır ve Sultan III. Mustafa için yaptığı macunu anlatarak Sultan'ın bundan şifa bulduğunu ifade eder. Manzum parçaların da olduğu ön söz 52 beyitlik bir mesnevi ile sona erer. Bu bölüm Müstakim-zâde Süleyman Sa'deddîn tarafından kalme alınmıştır. Uzun tamlamaların kullanıldığı ve secili bir anlatımın tercih edildiği eser, tıbbın farklı konularını ele alan altı bölümden oluşmaktadır. Eserde her hastalığın önce Arapça terminolojisi verilmiş, sonra da Türkçe karşılığı verilip açıklanmıştır. Yazar, Batılı ve Doğulu hekimlerden alıntılar yapmıştır. Eser üzerinde ayrıntılı bir çalışma yapılmıştır (Akıncı 1964).

Devrinde hekimliğiyle ön plana çıkan Abbas Vesîm, klasik edebiyat kültürüyle yetişmiş; Fuzulî, Nedîm, Hâfız, Örfî, Kemal, Sâ’ib, Hâkânî gibi şairlerden etkilenmiştir. Şiirlerinde atasözleri, kelâm-ı kibar ve halk ifadelerine yer vermiştir. Türkçe, Arapça ve Farsçaya hâkim bir şair olan Vesîm, şiirlerinde anlamla bütünleşen ses ve kelime tekrarları ile akıcı bir söyleyişe ulaşmakla birlikte, zaman zaman Arapça, Farsça kelimelerden oluşan uzun tamlamalarla yüklü beyitler de söylemiştir. İtalyancadan Türkçeye çeviri bir eseri de vardır. Rü’yet-i Hilâl adlı eseri Arapça kaleme almıştır. Düstûru’l-Vesîm’in önsözünde Latince, Yunanca, ve Afrika dillerini de bildiğini beliritir.

Abbas Vesîm. Risâle fî Rü’yeti’l-Hilâl. Kandilli Ktp. nu. 146.

Abbas Vesîm.Vesîletü’l-Metâlib Fî İlmi’t-Terâkib. Süleymaniye Küt. Serez. 2755.

Adıvar, Adnan (1982). Osmanlı Türklerinde İlim. İstanbul: Remzi Kitabevi.

Akıncı, Sırrı (1961). “Hekim Abbas Vesîm Efendi.” İstanbul Tıp Fakültesi Mecmuası 24: 695.

Akıncı, Sırrı (1961). “XVIII. Asırda Yaşamış Bir Hekimimiz ve Meşhur Eseri”. Hayat-Tarih Mecmuası I (2): 7.

Akıncı, Sırrı (1964). “Kitâb-ı Düstûr-u Vesîm fi’t Tıbb’ü Cedidî ve’l Kadîm’in İncelemesinden Ortaya Çıkan Sonuçlar”. Yeni Tıp Âlemi, Aylık Tıp Dergisi XIII (146).

Akıncı, Sırrı (2005). “On Sekizinci Yüzyıl Osmanlı Tıbbında Değişim: Doğu Tıbbından Batı Tıbbına Geçiş Üzerine Bir Deneme.” 38. Uluslararası Türk Tıp Tarihi Kongresi Bildiri Kitabı. C II. Ankara: 1031-1037.

Aydüz, Salim (2003). “Uluğ Bey Zîci’nin Osmanlı Astronomi Çalışmalarındaki Yeri ve Önemi”. bilig/Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi. Bahar.139-172.

Bilge, Kilisli Rıfat, İbnü'l-emin Mahmud Kemal, Avni Aktuç (hzl.) (1972).Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-Ârifîn Esmâü’l-Müellifîn. İstanbul: MEB Yay.

Baldırzâde Selîsî Şeyh Mehmed. Ravza-i Evliyâ. Bursa Yazma ve Eski Eserler Kütüphanesi. Orhan Ktp. Nu: 1018 / 1.

Baltacı, Cahit (1992). “Abbas Vesîm Efendi”. İslamAnsiklopedisi. C 1. İstanbul: TDV Yay. 29-30.

Bayat, Ali Haydar (1999). Osmanlı Devleti’nde Hekimbaşılık ve Hekimbaşılar. Ankara: AKM Yay.

Başbakanlık Osmanlı Arşivleri Dairesi Başkanlığı. Cevdet Sıhhiye. nu. 1188.

Dizer, Muammer (yty.). Kandilli Rasathânesi Yazma Eserler Kataloğu (1868-1988), İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yay.

Erdemir, Ayşegül Demirhan (1991). Tıbbî Deontoloji ve Genel Tıp Tarihi. Bursa: Nobel Tıp Kitabevi.

Es-Seyyid Muhammed Halîlü’l-Murâdî (yty.). Silkü’d-Dürer Fî A’yâni’l-Karni’s- Sânî Aşer. (Târih-i Murâdî). Bağdat.

Göker, Lütfi (1998). Fen Bilimleri Tarihi ve Türk-İslâm Bilginlerinin Yeri. İstanbul: MEB Yay.

Gökmen, Fatin (1944). "Abbas Vesîm". İslam Türk Ansiklopedisi. c. II. İstanbul: 103.

Habîb (1305/ 1889-1890). Hat ve Hattâtîn. İstanbul: Matbaa-i Ebu’z-Ziyâ.

İbrahim Paşa (1323/ 1907/1908 ). “İslamların ve Bilhassa Türk Millet-i Necîbesinin Tabâbete Ettikleri Hizmet.”. İkdam. 4040 no’lu nüsha.

İbrahim Paşa (1319/1903-1904). “İslamların ve Bilhassa Türk Millet-i Necîbesinin Tabâbete Ettikleri Hizmet“. Etfâl Hastanesi’nin 1320 Sene-i Mâliyesine Mahsus İstatistik Mecmuası. S. 16.

İhsanoğlu, Ekmeleddin vd. (1997). Osmanlı Astronomi Literatürü. C I-II. İstanbul: Ircıca Yay.

İnal, İbnülemin Mahmut Kemal (1945). “Muhterem Müdekkik Dr. Osman Şevki Uludağ’a”. Vakit. 20 Eylül.

İzgi, Cevat (1997). Osmanlı Medreselerinde İlim. İstanbul.

İstanbul Kütüphaneleri Türkçe Yazma Divanlar Kataloğu (1967). C III. İstanbul.

Karatay Fehmi Ethem (1961). Topkapı Sarayı Türkçe Yazmalar Katalogu. C I. İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi Yay.

Karabulut Ali Rıza (1995). Kayseri Raşit Efendi Kütüphanesi'ndeki Türkçe, Farsça, Arapça Yazmalar Kataloğu. Ankara: Alıç Ofset Matbaacılık.

Kâtip Çelebi (1972). Keşfü’z-Zünûn Zeyli. İstanbul: MEB Yay.

Kurnaz, Cemal, M. Tatçı (2000). Bursalı Tahir. Osmanlı Müellifleri. Ankara: Bizim Büro Yay.

Kurnaz, Cemal, M. Tatçı (2001). Nail Tuman. Tuhfe-i Nâ’ilî. Ankara: Bizim Büro Yay.

Kut, Günay vd. (1996). Boğaziçi Universıty Kandilli Observatory And Earthquake Resarch Instıtute Catalogue of Astronomıcal, Astrologıcal and Mathmatıcal Manuscrıpts I Turkısh Manuscrıpts. (Translated: ULIHAN, Ela-FERRARD Christopher). İstanbul: Yayımlanmamış Katalaog.

Levend Agah Sırrı (1972). Türk Dilinde Gelişme ve Sadelşeme Evreleri. Ankara: TDK Yay.

Mehmed Tevfik (1989). Mecmuatu’t-Terâcim. (hzl. Ruhsar Zübeyiroğlu). Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.

Müstakimzâde Süleyman Sa’deddin. Mecelletü’n-Nisâb ve’l-Künâ ve’l-Elkâb. Süleymaniye Halet Efendi. nu. 628.

Müstakimzâde Süleyman Sa’deddin (1928). Tuhfe-i Hattâtîn. İstanbul: Devlet Matbaası.

Serin, Muhittin (1999). Hat Sanatı ve Meşhur Hattatlar. İstanbul.

Suyolucuzâde Mehmed Necîb (1942). Devhatü’l-Küttâb. (Tertip ve Tashih Eden: Kilisli Muallim Rıfat). İstanbul.

Terzioğlu, Arslan (2002). “Osmanlı İmparatorluğu'nda Tıp Eğitiminin Batılılaşması”. Osmanlı. (Ed. Güler Eren) C 8. İstanbul. 518.

Tuğluk, İbrahim Halil (2007). Abbas Vesîm Efendi; Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği, Divanı’nın Tenkitli Metni ncelemesi. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.

Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (1998). "Vesîm Abbas Efendi". C 8. İstanbul. 

Uludağ, Osman Şevki (1341/1925). Beş Buçuk Asırlık Türk Tababet Tarihi. İstanbul.

Uludağ, Osman Şevki (1945). “B. İbnülemin’den Rica”. Vakit. 18 Eylül.

Unat, Yavuz (2002) “Osmanlı Astronomisine Genel Bir Bakış”. Osmanlı. Ed. Güler Eren. C 8. İstanbul. 411.

Uzel, İlter (2002). “Osmanlı-Türk Tıbbı”. Osmanlı. Ed. Güler Eren. C. 8. İstanbul. 485.

Uzluk, Feridun Nafiz (1951). “Ölümünden 9 yıl Sonra Ordu Hekimbaşısı Yapılan Bir Tabibimiz”. Dirim, Aylık Tıp Dergisi S 1-2. C XXVI: 18-25.

Dîvân

Gazel

Hırmen-i cân ü dile âteş-feşândır hüsn ü ‘aşk

Âfet-i ‘akl-ı Felâtûn-ı zamândır hüsn ü ‘aşk

Bu gül-i n’eşküfte ol bir bülbül-i âşüftedir

Revnak-efzâ-yı gülistân-ı cihândır hüsn ü ‘aşk

Biri mihr ü biri mehdir devr eder leyl ü nehâr

Pertev-endâz-ı dil-i bâğ-ı cinândır hüsn ü ‘aşk

Ya hümâ-yı evc-i pervâz ü ya ‘ankâdır müdâm

Âşyân-perdâz-ı şâh-ı lâ-mekândır hüsn ü ‘aşk

Hem kemâl-i nâz ü hem fart-ı niyâz-ı vâz ile

Cilve eyler iki tâze nev-cüvândır hüsn ü ‘aşk

Turfe der-yek post olmuş hem çü bâdâm-ı dü mağz

Tâ ezelden birbiriyle tev’emândır hüsn ü ‘aşk

Dîde vü çeşm-i hakîkat-bîn gerek idrâk ede

Nükte-i ser-beste-i genc-i nihândır hüsn ü ‘aşk

‘İllet-i gâ’iyyesidir cümle eşyânın Vesîm

Bâ’is-i îcâdî-i kevn ü mekândır hüsn ü ‘aşk