Madde Detay
ALÎ, Kul Alî, Kul Gali
(d. ?/? - ö. ?/?)
şair
(Divan/Yazılı Edebiyat / Başlangıç-15. Yüzyıl / Harezm-Kıpçak)
ISBN: 978-9944-237-86-4
Kul Alî, Harezm sahası şairlerindendir. Hayatı hakkında kaynaklarda ayrıntılı bilgi yoktur. Şair, Kıssa-i Yûsuf’unun “Bunı koşan za’îf bende adı Alî” mısraında adının “Alî” olduğunu söylemekte; “Rahmet kılgıl, ya Rahîm, Kul Aliya” mısraında da kendinden “Kul Alî” diye söz etmektedir (Uygur 2003: 313). Eserin Kırım’da yapılan neşirlerinde ise “Kul Alî”, “Kul Gali” şeklindedir (Ertaylan 1960: 6; Yuziyev 2001). “Receb ay calâb otuzundan / Tarihnin altı yüz otuzundan” (Uygur 2003: 314 ) beytinde eserini 30 Recep 630/12 Mayıs 1233 tarihinde tamamladığını belirttiğine göre Alî, muhtemelen 12. yüzyılın ikinci, 13. yüzyılın ilk yarısına denk düşen yıllarda hayattadır. Hakkındaki bilgilerin çoğu, şecereler ve menkıbelerden edinilen Alî, bu rivayetlere göre Bulgar şehzadelerinden Abdullâh Bey’in torunudur. Harezm bölgesinde İdil Boyu ve Bulgar ilinde yaşamış, Harezm’de medrese tahsili görmüş ve uzun yıllar ders vermiştir. Herat, Suriye, Kudüs gibi önemli kültür merkezlerine seyahatler ederek devrin âlim ve edipleriyle ilişki kurmuştur. Moğol istilalarının baş göstermesiyle Kırgız bozkırlarına göçmüş, Moğollarla yapılan savaş esnasında ölmüştür (Gülensoy 1995: 52; Yuziyev 2001: 37).
Kul Alî’nin bilinen tek eseri Kıssa-i Yûsuf’tur. Manzume özellikle Türk edebiyatında yazılan Yûsuf u Züleyhâ konulu ilk metin olması bakımından değerlidir. Şairin, “rubai biçiminde düzdüğünü” beyan ettiği eser, dörtlüklerle ve “4+4+4=12”li hece ölçüsüyle yazılmıştır. Yarım kafiye ve “imdi” redifiyle kaleme alınan Kıssa-i Yûsuf, Ertaylan’a (1960: 12) göre bu özelliğiyle eski Türk şiirinin orijinal örneklerindendir. Üzerinde Fars edebiyatı etkisi yüzeysel olup içinde Türk kültürüne ait pek çok unsurla zengin folklorik malzemeyi barındırmaktadır. Alî, anlattığı hikâyenin kaynaklarını hadis rivayetleri ve Kur’an tefsirlerine dayandırmaktadır. Erken dönem Türk edebiyatının bilinen ilk kurgusal eseri de olan manzume Halîloğlu, Darîr, Süle Fakîh gibi sanatçıları kurgusu, yapısı ve motifleri yönüyle etkilemiştir (Türkdoğan 2008: 42). Kıssa-ı Yûsuf’u bilim dünyasına 19. yüzyıl sonlarında Houstma tanıtmıştır (1889). Houtsma, hikâyenin yazım sahasının Harezm; Brockelmann da dilinin Kıpçakça değil Batı Oğuz Türkçesinin erken örneklerinden olduğu görüşündedir (Çağatay 1963: 98). Kıssa-i Yûsuf’un; önce Türk dilinin henüz kollarına ayrılmadığı Orta Asya Türkçesiyle, daha sonraki asırlarda da muhtelif Türk şivelerinden biriyle tekrar yazıldığını tahmin eden Caferoğlu (1984:140), günümüzdeki rivayetlerinden de anlaşılacağı üzere çok sevildiğine, adeta kutsal metin gibi çoğaltılarak elden ele dolaştırıldığına değinmiştir. Ertaylan (1960: 6); eserin Kırım’da 1839 ve 1999 tarihlerinde basıldığını, matbu metnin bir kısmının da 19. yüzyılda Kâzım Kadri (Şeyh Muhsin Fânî) tarafından yayımlanan Mahdumkulu Dîvânı’na eklendiğini bildirmiştir. Kıssa-i Yûsuf üzerinde yüksek lisans (Uygur 2003) ve doktora (Cin 2004) çalışması yapılmış, doktora tezi yayımlanmıştır (Cin 2011). Kul Alî’nin söyleyişi külfetsiz, yer yer sehl-i mümteni örneği olabilecek kadar rahat ve akıcıdır. Eski Türk şiirinin dil ve anlatım özelliklerini yansıtan söz varlığı ağırlıklı olarak Türkçe kelimelerden oluşmaktadır.
Kaynakça
Almaz, Cavat (1960). Kıssa-i Yusuf Ali, Bulgaro-Tatarskiy Pamyatnik. Moskova.
Ayan, Gönül (1997). “Ahmed Yesevi Etkisiyle Yazılan İki Yûsuf u Züleyhâ”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü Araştırmaları Dergisi (3): 31-38.
Caferoğlu, Ahmet (1984). Türk Dili Tarihi. İstanbul: Enderun Yay.
Cin, Ali (2004). Ali, Kıssa-i Yûsuf (H.630/M.1233) Metin-İnceleme-Dizin. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
Cin, Alî (2004). “Alî’nin Kıssa-i Yûsuf Eserinin Türkiye Nüshası”. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I. Ankara: TDK Yay. 611-656.
Cin, Ali (2011). Türk Edebiyatının İlk Yûsuf ve Züleyhâ Hikâyesi: Alî’nin Kıssa-yı Yûsuf’u. Ankara: TDK Yay.
Çağatay, Saadet (1963). Türk Lehçeleri Örnekleri. Ankara: TTK Yay. 97-110.
Deniz, Rasim (1998). Halîloğlu Alî’nin Yûsuf u Züleyhâ Kıssası. Doktora Tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi.
Ertaylan, İsmail Hakkı (1948). “Türk Dilinde Yazılan İlk Yûsuf ve Züleyhâ”. İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi III: 211-230.
Ertaylan, İsmail Hikmet (1960). Yûsuf ile Züleyhâ. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.
Fasayevi, Fazıl (1983). Kul Gali, Kıssay Yusıf. Kazan.
Gülersoy, Tuncay (1995). “Kul Alî”. Yeni Türk İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: KB Yay. 52.
Gülersoy, Tuncay (1989). “Alî”. İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 379.
Hayyampur, Abdurresul Tahbaz-zâde (1945). Türk ve İran Edebiyatlarında Yûsuf ve Züleyhâ Mesnevileri. Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
Hisamov, Nurmuhammed (hzl.) (1979). Poema "Kıssai Yusuf" Kul Ali. Moskova.,
Hisamov, Nurmuhammed (hzl.) (1984). Poema "Kıssai Yusuf" Kul Ali. Kazan.
Hisamov, Nurmuhammed (2007). “16. Yüzyıl Türk Şairi Ahmedî’nin Yûsuf ile Züleyhâsı Mesnevîsi ve Onun Gul Galî’nin Kıssa-i Yûsuf Destanı Alekesi”. IV. Uluslararası Türk Dil Kurultayı Bildirileri 2000. Ankara: TDK Yay. 22-29.
Hisamov, Nurmuhammed (2007). “Kıssa-i Yusuf Tatar Edebiyatına İlham Oldu”. http://www.daplatform.org/Icerik/Detay/Kıssa-iYusuf TatarEdebiyatınailhamoldu [erişim tarihi: 10.12.2013].
Houtsma, M. Th. (1889). “Ein alttürkisches Gedicht”. Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft 43: 69-98. http://menadoc.bibliothek.uni-halle.de/dmg/periodical/titleinfo/49235 [erişim tarihi: 10.12.2013].
İlmî Heyet (hzl.) (1987) Poet-gumanist Kul Gali. Kazan.
Kıssa-yı Yusıf (1839). Kazan: Kazan Üniversitesi Matbaası.
Köprülü, Mehmed Fuat (1934). Türk Dili ve Edebiyatı Hakkında Araştırmalar. İstanbul: Kanaat Kitabevi.
Levend, Agâh Sırrı (1967). “Divan Edebiyatında Hikâye”. TDAY-Belleten. Ankara: TDK Yay. 71-117.
Levend, Agâh Sırrı (1988). Türk Edebiyatı Tarihi. C. 1. Ankara: TTK Yay.
Tatar Poeziyasi Antologiyası-I (1992). Kazan. 58-69.
Türkdoğan Gökcan, Melike (2010). Klasik Türk Edebiyatında Yûsuf u Züleyhâ Mesnevileri. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10695,klasik-turk-edebiyatinda-Yûsuf-u-zuleyha-mesnevileripdf.pdf [erişim tarihi: 14.01.2014].
Uygur, Sinan (2003). Alî’nin Kıssa-i Yûsuf’u (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük). Yüksek Lisans Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
Yuziyev, Nil (2001). “Tatar Yazılı Edebiyatı - Tatar Edebiyatı Orta Dönem Edebiyatı: Kul Ali”. Başlangıcından Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi. C. 18. çev. F. Özkan, İ. Türkoğlu, O. Söylemez, H. Celal. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/12181,kulalipdf.pdf?0 [erişim tarihi: 14.01.2014].
Madde Yazım Bilgileri
Yazar: DR. ÖĞR. ÜYESİ MELİKE GÖKCAN TÜRKDOĞANYayın Tarihi: 17.02.2014Güncelleme Tarihi: 14.12.2020Eserlerinden Örnekler
Kıssa-i Yûsuf’tan
Yusıf savçi kıssasın kılduk ayân
Arab, Acem dil yettükce kılduk beyan
Okumaga, dınlamaga oldı âsân
Okıyanlar dua ile ansun imdi
Yusıf savçi kıssasın âkil okur
Dınladukça fehmi artur, yaşı akar
Azâsından yazukları saçılu çıkar
Rahim ana rahmet rûzî kıla imdi
Fazıl kişi uşbu nazmı söyler bola
Âkil kişi kulak dutıp dınlar ola
Kâmil sâmî bu müznibe dua kıla
Mücib anı müsteceb kılur imdi
Okuyanlar, dınlayanlar du’â kılur
Bu za’îf dua umar, Halik bilur
Dua birle telim âsi rahmet bulur
Marifete şayeste olur imdi
Gevher daş, velekin daş gevher olmaz
Dükel kimse gevher kadrin kıyas kılmaz,
Bu nazmnıng kıymetini ahmak bilmez,
Âkil kişi dınlar, anlar, bilür imdi
Âh diriga, degme kimse düzümedi
Fehmi eksük kimseler yazumadi
Bu za’îf oşbu nazmı üzmedi
Rubâî düzün içre dursa imdi
Bunı düzen za’îf bende adı Ali
Yigirmi tört kısım içre saldı bildi
Yarlıkagıl, ya rahim, ben âsi kulı
Rahmetinden mihribanlık umar imdi
Ümid dutar bu müznibe sen Mevlâyâ
Sen kerîm, sen rahîm, sen Mevlâyâ
Rahmet kılgıl, ya Rahîm, Kul Aliya
Song nefesde müferrih kılgıl imdi
Hüdavendâ bu hâcetim sena ma’lûm
Ben mahzunnıng münâcâtı sanga ma’lûm
Yâ Erham’ür-Râhimîn kılma mahrum
Ahir demde âman ‘atâ kılgıl imdi
Mevlâdan meded nusret yitüzenden
Receb aya calâb otuzından
Tarihning altı yüz otuzından
Bu za’îf bu kitabnı düzdi imdi
Tevfik nusret fehm kuvvet Hakk’dan buldum
Allahum rûzi kıldugına şâkir boldum
Bu arada bu kitabnı tamâm kıldum
Okuyanlar bir du’â kıla imdi
(Uygur, Sinan (2003). Alî’nin Kıssa-i Yûsuf’u (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük). Yüksek Lisans Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi. 313-314.)
İlişkili Maddeler
Yayın Tarihi: 17.02.2014Güncelleme Tarihi: 14.12.2020Eserlerinden Örnekler
Kıssa-i Yûsuf’tan
Yusıf savçi kıssasın kılduk ayân
Arab, Acem dil yettükce kılduk beyan
Okumaga, dınlamaga oldı âsân
Okıyanlar dua ile ansun imdi
Yusıf savçi kıssasın âkil okur
Dınladukça fehmi artur, yaşı akar
Azâsından yazukları saçılu çıkar
Rahim ana rahmet rûzî kıla imdi
Fazıl kişi uşbu nazmı söyler bola
Âkil kişi kulak dutıp dınlar ola
Kâmil sâmî bu müznibe dua kıla
Mücib anı müsteceb kılur imdi
Okuyanlar, dınlayanlar du’â kılur
Bu za’îf dua umar, Halik bilur
Dua birle telim âsi rahmet bulur
Marifete şayeste olur imdi
Gevher daş, velekin daş gevher olmaz
Dükel kimse gevher kadrin kıyas kılmaz,
Bu nazmnıng kıymetini ahmak bilmez,
Âkil kişi dınlar, anlar, bilür imdi
Âh diriga, degme kimse düzümedi
Fehmi eksük kimseler yazumadi
Bu za’îf oşbu nazmı üzmedi
Rubâî düzün içre dursa imdi
Bunı düzen za’îf bende adı Ali
Yigirmi tört kısım içre saldı bildi
Yarlıkagıl, ya rahim, ben âsi kulı
Rahmetinden mihribanlık umar imdi
Ümid dutar bu müznibe sen Mevlâyâ
Sen kerîm, sen rahîm, sen Mevlâyâ
Rahmet kılgıl, ya Rahîm, Kul Aliya
Song nefesde müferrih kılgıl imdi
Hüdavendâ bu hâcetim sena ma’lûm
Ben mahzunnıng münâcâtı sanga ma’lûm
Yâ Erham’ür-Râhimîn kılma mahrum
Ahir demde âman ‘atâ kılgıl imdi
Mevlâdan meded nusret yitüzenden
Receb aya calâb otuzından
Tarihning altı yüz otuzından
Bu za’îf bu kitabnı düzdi imdi
Tevfik nusret fehm kuvvet Hakk’dan buldum
Allahum rûzi kıldugına şâkir boldum
Bu arada bu kitabnı tamâm kıldum
Okuyanlar bir du’â kıla imdi
(Uygur, Sinan (2003). Alî’nin Kıssa-i Yûsuf’u (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük). Yüksek Lisans Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi. 313-314.)
İlişkili Maddeler
Güncelleme Tarihi: 14.12.2020Eserlerinden Örnekler
Kıssa-i Yûsuf’tan
Yusıf savçi kıssasın kılduk ayân
Arab, Acem dil yettükce kılduk beyan
Okumaga, dınlamaga oldı âsân
Okıyanlar dua ile ansun imdi
Yusıf savçi kıssasın âkil okur
Dınladukça fehmi artur, yaşı akar
Azâsından yazukları saçılu çıkar
Rahim ana rahmet rûzî kıla imdi
Fazıl kişi uşbu nazmı söyler bola
Âkil kişi kulak dutıp dınlar ola
Kâmil sâmî bu müznibe dua kıla
Mücib anı müsteceb kılur imdi
Okuyanlar, dınlayanlar du’â kılur
Bu za’îf dua umar, Halik bilur
Dua birle telim âsi rahmet bulur
Marifete şayeste olur imdi
Gevher daş, velekin daş gevher olmaz
Dükel kimse gevher kadrin kıyas kılmaz,
Bu nazmnıng kıymetini ahmak bilmez,
Âkil kişi dınlar, anlar, bilür imdi
Âh diriga, degme kimse düzümedi
Fehmi eksük kimseler yazumadi
Bu za’îf oşbu nazmı üzmedi
Rubâî düzün içre dursa imdi
Bunı düzen za’îf bende adı Ali
Yigirmi tört kısım içre saldı bildi
Yarlıkagıl, ya rahim, ben âsi kulı
Rahmetinden mihribanlık umar imdi
Ümid dutar bu müznibe sen Mevlâyâ
Sen kerîm, sen rahîm, sen Mevlâyâ
Rahmet kılgıl, ya Rahîm, Kul Aliya
Song nefesde müferrih kılgıl imdi
Hüdavendâ bu hâcetim sena ma’lûm
Ben mahzunnıng münâcâtı sanga ma’lûm
Yâ Erham’ür-Râhimîn kılma mahrum
Ahir demde âman ‘atâ kılgıl imdi
Mevlâdan meded nusret yitüzenden
Receb aya calâb otuzından
Tarihning altı yüz otuzından
Bu za’îf bu kitabnı düzdi imdi
Tevfik nusret fehm kuvvet Hakk’dan buldum
Allahum rûzi kıldugına şâkir boldum
Bu arada bu kitabnı tamâm kıldum
Okuyanlar bir du’â kıla imdi
(Uygur, Sinan (2003). Alî’nin Kıssa-i Yûsuf’u (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük). Yüksek Lisans Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi. 313-314.)
İlişkili Maddeler
Eserlerinden Örnekler
Kıssa-i Yûsuf’tan
Yusıf savçi kıssasın kılduk ayân
Arab, Acem dil yettükce kılduk beyan
Okumaga, dınlamaga oldı âsân
Okıyanlar dua ile ansun imdi
Yusıf savçi kıssasın âkil okur
Dınladukça fehmi artur, yaşı akar
Azâsından yazukları saçılu çıkar
Rahim ana rahmet rûzî kıla imdi
Fazıl kişi uşbu nazmı söyler bola
Âkil kişi kulak dutıp dınlar ola
Kâmil sâmî bu müznibe dua kıla
Mücib anı müsteceb kılur imdi
Okuyanlar, dınlayanlar du’â kılur
Bu za’îf dua umar, Halik bilur
Dua birle telim âsi rahmet bulur
Marifete şayeste olur imdi
Gevher daş, velekin daş gevher olmaz
Dükel kimse gevher kadrin kıyas kılmaz,
Bu nazmnıng kıymetini ahmak bilmez,
Âkil kişi dınlar, anlar, bilür imdi
Âh diriga, degme kimse düzümedi
Fehmi eksük kimseler yazumadi
Bu za’îf oşbu nazmı üzmedi
Rubâî düzün içre dursa imdi
Bunı düzen za’îf bende adı Ali
Yigirmi tört kısım içre saldı bildi
Yarlıkagıl, ya rahim, ben âsi kulı
Rahmetinden mihribanlık umar imdi
Ümid dutar bu müznibe sen Mevlâyâ
Sen kerîm, sen rahîm, sen Mevlâyâ
Rahmet kılgıl, ya Rahîm, Kul Aliya
Song nefesde müferrih kılgıl imdi
Hüdavendâ bu hâcetim sena ma’lûm
Ben mahzunnıng münâcâtı sanga ma’lûm
Yâ Erham’ür-Râhimîn kılma mahrum
Ahir demde âman ‘atâ kılgıl imdi
Mevlâdan meded nusret yitüzenden
Receb aya calâb otuzından
Tarihning altı yüz otuzından
Bu za’îf bu kitabnı düzdi imdi
Tevfik nusret fehm kuvvet Hakk’dan buldum
Allahum rûzi kıldugına şâkir boldum
Bu arada bu kitabnı tamâm kıldum
Okuyanlar bir du’â kıla imdi
(Uygur, Sinan (2003). Alî’nin Kıssa-i Yûsuf’u (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük). Yüksek Lisans Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi. 313-314.)
İlişkili Maddeler
Sn. | Madde Adı | D.Tarihi / Ö.Tarihi | Benzerlik | İncele |
---|---|---|---|---|
1 | RÂKIM, Molla Mehmed Murâd | d. ? - ö. 1819 ds. | Doğum Yeri | Görüntüle |
2 | NÂDİM, Molla Hudâ-yı Nazar | d. ? - ö. ? | Doğum Yeri | Görüntüle |
3 | SEYF-İ SARÂYÎ | d. ? - ö. 1394’ten sonra ? | Doğum Yeri | Görüntüle |
4 | RÂKIM, Molla Mehmed Murâd | d. ? - ö. 1819 ds. | Doğum Yılı | Görüntüle |
5 | NÂDİM, Molla Hudâ-yı Nazar | d. ? - ö. ? | Doğum Yılı | Görüntüle |
6 | SEYF-İ SARÂYÎ | d. ? - ö. 1394’ten sonra ? | Doğum Yılı | Görüntüle |
7 | RÂKIM, Molla Mehmed Murâd | d. ? - ö. 1819 ds. | Ölüm Yılı | Görüntüle |
8 | NÂDİM, Molla Hudâ-yı Nazar | d. ? - ö. ? | Ölüm Yılı | Görüntüle |
9 | SEYF-İ SARÂYÎ | d. ? - ö. 1394’ten sonra ? | Ölüm Yılı | Görüntüle |
10 | RÂKIM, Molla Mehmed Murâd | d. ? - ö. 1819 ds. | Alan/Yüzyıl/Saha | Görüntüle |
11 | NÂDİM, Molla Hudâ-yı Nazar | d. ? - ö. ? | Alan/Yüzyıl/Saha | Görüntüle |
12 | SEYF-İ SARÂYÎ | d. ? - ö. 1394’ten sonra ? | Alan/Yüzyıl/Saha | Görüntüle |
13 | RÂKIM, Molla Mehmed Murâd | d. ? - ö. 1819 ds. | Madde Adı | Görüntüle |
14 | NÂDİM, Molla Hudâ-yı Nazar | d. ? - ö. ? | Madde Adı | Görüntüle |
15 | SEYF-İ SARÂYÎ | d. ? - ö. 1394’ten sonra ? | Madde Adı | Görüntüle |