Madde Detay

Ali Rıza Atacan, İran’dan Van’a göçen bir halk şairidir. Kayıt tarihi belli olmayan bir kasette icra ettiği âşık edebiyatına ait bazı ürünler vardır ancak burada mahlasına dair bir emare yoktur. Yine de mahlas olarak adını yani Ali Rıza’yı kullanmış olması kuvvetle muhtemeldir.

Evlilik cüzdanında Ali Rıza’nın, 1914 yılında İran doğumlu olduğu ve çiftçilikle (rençper) uğraştığı yazılıdır. O, Mehmet Rıza ve Bukmiye’nin en büyük çocuğudur (Arvas 2005: 64). Ali Rıza Atacan’ın dört oğlu bir kızı vardır. Çocuklarının isimleri şöyledir: Turgut, Turan, Mümtaz, Muzaffer ve Nazime (Arvas 2019a). Âşığın büyük oğlu Turgut Atacan, önceleri Rızaiye’ye (Urmiye) bağlı Şapur kasabasında ikamet ettiklerini ve Şapur’un Kangeni köyünden Van’ın Şıkkara (Şeyhkara/Gülsünler) köyüne yerleştiklerini, bir müddet sonra ise Van’ın merkezine taşındıklarını anlatır (Arvas 2004a). Âşık Ali Rıza, 21 Nisan 1990 tarihinde vefat eder (Arvas 2019a ve 2019b).

Diğer oğlu Turan Atacan, babasından kendisine tevarüs eden âşıklık mesleğini bir süre devam ettirir fakat oğlu, genç yaşta ölünce kendisi de saz çalmayı ve deyiş söylemeyi bırakır. Turan Bey, ayrıca babasına ait şiirlerin bulunduğunu ve bunları kasetlere kaydettiğini söyler (Arvas 2012: 65). Buna rağmen o, bu kasetleri madde yazarına vermez, yalnız, Van’da ilk çalgı aletleri satılan dükkânın babasına ait olduğu bilgisini madde yazarıyla paylaşır (Arvas 2012: 65). Turan Atacan’ın dediğine göre o dönem saz ile birlikte birçok müzik aletini Van’a getirip satan babası Ali Rıza, aynı zamanda Toto bayiliği yapar. Turan Bey, ayrıca kendisinin de saza meraklı olduğunu ve şiirler yazdığını, bu şiirleri de saz eşliğinde söylediğini anlatır (Arvas 2005: 64, 65). Gerçekten de Ali Rıza Atacan, madde yazarının ulaştığı bir kasette kayıt yapan kişiye âşıklığa meraklı olduğunu söyler (Atacan yty). Ali Rıza’nın ses kaydını bu kasete alan kişi büyük ihtimalle oğlu Turan Atacan’dır.

Turgut ve Turan kardeşlerin verdiği bilgiye göre babaları Âşık Ali Rıza Van’da “Şark Bülbülü” ismiyle ilk âşıklar kahvehanesini açar (Arvas 2005: 86). Daha önce köy oda ve meydanlarında, ağa ile beylerin konaklarında veya muhtarların evlerinde gerçekleşen âşık fasılları Âşık A. R. Atacan’ın Van’da kahvehane açmasıyla mekân değiştirir. Bu, Ali Rıza’nın Van âşıklık geleneği için o zaman yaptığı önemli bir icraattır (Arvas 2005: 64). Açılış tarihi 1945’lere rastlayan bu kahvehanede nasıl bir program düzenlendiği bilinmese de Erzurum ve Kars ozanlarının buraya gelip fasıl yaptıkları anlatılır. Ali Rıza, sadece âşıkları davet etmez aynı zamanda onları ağırlama, onların her türlü ihtiyacını giderme, onlara yardım etme gibi vazifeleri de ifa eder (Arvas 2012: 96).

Bu dönemdeki bir program içeriğinin tespit edilmeyişi, o zamanki Van âşık fasılları hakkında fikir belirtmeyi zorlaştırır. Şu anki merkez Çarşı Karakolu karşısında bulunan “Şark Bülbülü” adlı kahvehanenin kimleri misafir ettiği de bilinmez. Yalnız, Ali Rıza’nın oğlu Turan Atacan kahvehaneye Neşet Ertaş’ın geldiğini, burada saz çalıp türkü söylediğini anlatır (Arvas 2005: 86). Ali Rıza Atacan, o zamanlar posta işleriyle de uğraştığı için değişik illeri gezer. Erzurum, Kars vb. gibi pek çok yöreyi dolaşan âşık, muhtemelen oralardaki âşıklardan etkilenir ve böylece Van’da da bir kahvehane açar (Arvas 2012: 96). “Şark Bülbülü”nden evvel açılmış başka bir kahvehanenin varlığı tespit edilmedikçe, 20. yüzyılda Van Merkez’de “âşık kahvehanesi geleneği”nin bu mekânla başladığı ifade edilebilir.

Eldeki mevcut kasetten anlaşıldığı kadarıyla Âşık Ali Rıza halk hikâyeciliği ve usta malı deyişlerle öne çıkan bir âşıktır. Nitekim Yüzüncü Yıl Üniversitesinde akademisyen olan Yılmaz Önay, A. Rıza Atacan’ın komşuları olduğunu ve halk hikâyeleri icra ettiğini söyler. Yine âşığın oğullarından Mümtaz Atacan da babasının hem hikâyeler anlattığını hem de kendine ait deyişleri olduğunu ifade eder (Arvas 2019a). Âşık Ali Rıza’nın büyük oğlu Turgut Atacan’dan alınan kasette ise âşığın şu ürünleri icra ettiği tespit edilir: Onun askerlik anısını anlatan bir deyiş, gerçekte yaşanmış bir olaydan hareketle Ermeni kızın türkülü hikâyesi, kara gözler uzun havası, âşıklardan birkaç şiir, Kurbanî adlı halk hikâyesi (Atacan yty).

Askerlik hatırasının anlatıldığı deyiş üç kıtadan müteşekkil olup, burada dert, hasret, felek gibi temalardan bahsedilir. İlk dörtlüğü “Dertliyim dermanım yok/ Elimde fermanım yok/ Adımı dertli koyun/ Elimde fermanım yok” şeklinde olan deyiş acıklı bir makam ve etkileyici bir ezgiye sahiptir. Mahlasın kullanılmadığı bu deyiş yedili hece ölçüsüyle söylenmiş olup kafiye, redif açısından mazbuttur. Ermenilerin tehcir edildiği bir olayı anlatan ve Ermeni kızı Sihivan’ın Van’da evlendirilmesini konu edinen diğer deyişte de mahlas yoktur. Ermeni kızı Sihivan, ailesiyle beraber Revan’a gönderilmez ve Müslüman olup Cemile adını alır. Yine üç dörtlükten oluşan ama on birli hece ölçüsüne sahip olan bu eser de kafiye ve hece açısından muntazam bir deyiştir. Deyişin ezgisi de acıklıdır (Atacan yty).

Bu kasetin haricinde madde yazarı, 2 Nisan 2004’te âşığın bir şiirinin tek dörtlüğünü de Âşık Emin’den derler. Nitekim madde yazarının Alaköy’de yaptığı derlemelere kadar söz konusu âşığa ait herhangi bir şiiri yazılı hâle gelmiş değildir (Arvas 2005: 64). Ancak Alaköy’de yaşayan Emin Yıldızdal’ın dediğine göre Ali Rıza Atacan Van depremi dolayısıyla bir ağıt yakar (Arvas 2004b). Âşık Emin, büyük ihtimalle 24 Kasım 1976 yılında meydana gelen deprem için Ali Rıza tarafından yakılan bu ağıtın sadece bir dörtlüğünü hafızasında korur. “Kimler ağlasın” redifli ve 11 heceli bu dörtlükte Van’a kar yağdığı, insanlarla hayvanların perişan olduğu dile getirilir. Kafiye ve ölçü açısından mazbut olan dörtlük Âşık Ali Rıza’nın kendine ait başka deyişlerin varlığını teyit etmek bakımından önemlidir (Arvas 2012: 65).