Madde Detay

İstanbul'da doğmuştur. Asıl adı Mehmed Cemâleddîn'dir. Şiirlerine Cemâl ve Cemâlî mahlaslarını kullanmıştır. "Karsî-zâde, Karslı-zâde, Karsî Hoca-zâde, Hoca Mehmed Efendi-zâde" olarak tanınan Mehmed Cemâleddîn Efendi'nin babası 1808'de vefat eden Karslı Hacı Mehmed Efendi'dir. İlmiye sınıfından olan Hacı Mehmed Efendi, Musıla-i Süleymaniye müderrislerindendir ve vefatında Eyüp Kabristanı'na defnedilmiştir. Klasik medrese tahsili gördükten sonra müderris olan Mehmed Cemâleddîn Efendi de babası gibi Süleymaniye müderrislerindendir. 1832-1837 yılları arasında Süleymaniye müderrisliğinde bulunmuştur. 1837'de Selanik mollalığına (Selanik Kazası Mevleviyeti) tayin edilmiştir. 1839'da azledilerek İstanbul'a dönmüştür. Cerîde nazırının damadı olduğundan aynı yıl Takvîm-i Vekâyi musahhihliğine tayin edilmiş ve beş yıl bu görevde kalmıştır. 1845'te Bursa Mollası ve Bilâd-ı Erba'a Muvakkiti olarak tayin edilmişse de vazifesine gidemeden aynı yıl 1261/1845'te İstanbul'da vefat etmiş ve Eyüp Kabristanı'nda babasının yanına defnedilmiştir.

Eserleri şunlardır:

1. Osmanlı Tarih ve Müverrihleri - Âyîne-i Zurefâ: Asıl adı Âyîne-i Zurefâ olan ve bir zeyl ile beraber Osmanlı Tarih ve Müverrihleri adıyla basılmış olan bu eser bir nevi Osmanlı tarihçileri tezkiresidir. Âyîne-i Zurefâ adı ebced hesabıyla eserin yazıldığı tarih olan 1259/1843 yılını vermektedir. Eser, yazılışından 53 yıl sonra 1896 yılında İstanbul'da basılmıştır. Yazılışıyla basılışı arasında geçen yıllarda göreve gelen tarihçi ve vakanüvisleri de İkdam gazetesi sahibi Ahmed Cevdet ekleyerek eseri tamamlamış ve eser bu şekilde yani Ahmed Cevdet'in zeyliyle birlikte basılmıştır. Toplam 156 sayfa olan eserin 78. sayfadan başlayan ikinci kısmı -ki tam yarısıdır- Ahmed Cevdet'e aittir. Mehmed Cemâleddîn Efendi'nin yazdığı kısım bir mukaddime ve üç bölümden oluşmaktadır. Mukaddime'de tarihin faydaları hakkında bazı mülahazalar vs. bulunmaktadır. Birinci bölümde 40 tarih müellifi ve eserinden; ikinci bölümde 19 tarih müellifi ve eserinden -ki bunlar devlet tarafından memur edilmedikleri hâlde kendiliklerinden tarih yazanlardır- bahsedilmekte; üçüncü bölümde devlet tarafından resmî olarak şehnâmecilik ve vak'anüvislik hizmetiyle görevlendirilen 27 kişinin tercüme-i hâlleri ve eserleri anlatılmaktadır. Ahmed Cevdet'in yaptığı Zeyl'de ise 11 tarihçi ve vak'anüvisin adları, hayat hikâyeleri ve yazdığı tarihler bulunmaktadır. Ahmed Cevdet'in yazdığı bölümde dil daha sade olup verilen bilgiler daha detaylı ve daha isabetlidir. Mehmed Cemâleddîn'in bu eseri ve Ahmed Cevdet'in zeyli Prof. Dr. Mehmet Arslan tarafından yayımlanmıştır (Arslan 2003).

2. Me'debetü'l-Hıtân: Matbu olan bir eserdir. 11 Mayıs 1836'da yapılan şehzade Abdülmecîd ve Abdülazîz'in sünnet düğünleri dolayısıyla sünnet üzerine ilk defa yazılan Türkçe dinî ve tıbbî mahiyetteki bu eserin adı da ebced hesabıyla yazılış tarihini 1252/1836 yılını vermektedir ve Sultan II. Mahmûd'a sunulmuştur. 1836'da basılmış olan 32 sayfalık küçük bir risale olan bu eser, bir mukaddime ve iki bölüm olarak düzenlenmiştir. Mukaddime'de hıtânın (sünnetin) mahiyeti, keyfiyyeti ve ahkâmı; birinci bölümde hıtânın vakti; ikinci bölümde sünnet olacak çocuğun aile fertleri üzerindeki hakları anlatılmaktadır.

Kaynakların "Üdebâ-yı Mevâlîden", "Hal Tercümesi Yazarı", "şâ'ir ve âlim" olarak niteledikleri Mehmed Cemâleddîn Efendi'den günümüze üç Farsça beyit ile birisi II. Mahmûd'a yazılmış, diğeri bir tarih beyti olan iki beyitten başka manzum eser ulaşmamıştır. Arapça, Farsça2yı iyi bilen, tarih düşürme konusunda da mahareti olduğunu tahmin ettiğimiz Mehmed Cemâleddîn Efendi, Sahhaflar Şeyhi Es'ad Efendi'nin de medrese arkadaşıdır. Es'ad Efendi 1247'de bir eser yazmış, adını da Şâhidü'l-Müverrihîn olarak Mehmed Cemâleddîn Efendi koymuştur ki kitabın bu adı ebced hesabıyla yazıldığı tarih olan 1247'yi vermektedir. Bu bilgiler ışığında Mehmed Cemâleddîn Efendi'nin başka şiirleri olduğu fakat günümüze ulaşmadığı kanısına varabiliriz. Mehmed Cemâleddîn Efendi'nin adını günümüze taşıyan ise bir nevi Osmanlı tarihçileri tezkiresi olan Âyîne-i Zurefâ'dır. Bu eserin dili süslü divan nesrine yakın bir şekilde ağır ve ağdalıdır. Babinger de bu hususu "Sultan'ın (Abdülmecid'in) emriyle Âyîne-i Zurefâ adı altında Osmanlı tarih yazarları ve eserleri hakkında özet bir eser yazmıştır. Ancak ifadesinin ağdalı oluşundan ötürü verdiği bilgiler açık değildir." (Üçok 1982: 387) şeklinde belirtmiştir.

Arslan, Mehmed (hzl.) (2003). Mehmed Cemâleddîn, Osmanlı Tarih ve Müverrihleri - Âyîne-i Zurefâ. İstanbul: Kitabevi Yay.

Bursalı Mehmed Tahir (1342). Osmanlı Müellifleri. C. III. İstanbul.

Ergun, Sadeddin Nüzhet (yty.). Türk Şairleri. C. III. İstanbul.

Fatîn Dâvud (1271). Hâtimetü'l-Eş'âr. İstanbul.

Kurnaz, Cemal ve Mustafa Tatcı (hzl.) (2001). Mehmed Nail Tuman, Tuhfe-i Nâ'ilî-Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri. C. I. Ankara: Bizim Büro Yay.

Levend, Agah Sırrı (1988). Türk Edebiyatı Tarihi. C. I. Ankara.

Mehmed Cemâleddîn (1252). Me'debetü'l-Hıtân. İstanbul.

Mehmed Cemâleddîn (1314). Osmanlı Tarih ve Müverrihleri (Âyîne-i Zurefâ). İstanbul.

Mehmed Süreyyâ (1309). Sicill-i Osmânî. C. II. İstanbul.

Üçok, Coşkun (çev.) (1982). Franz Babinger - Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri. Ankara: KB Yay.

Tarih beyti

"Seyyid-i Es'ad-şiyem oldı bi-hakkın sadr-ı Rûm

Oldı sadr-ı Rûm hakkâ Es'ad-ı Seyyid-şiyem"

(Fatîn Dâvud (1271). Hâtimetü'l-Eş'âr. İstanbul. 46.)

Osmanlı Tarih ve Müverrihleri'nden

Vak'a-nüvîs Sâmî

Mûmâ-ileyhin nâmı Mustafâ olup âsitâne-i aliyyeden zuhûr etmişdir ki müddet-i medîde arpa emîni olan hâcegân-ı dîvân-ı hümâyûndan Osman Efendi'nin oğludur. Evâ'il-i hâlinde tahsîl-i ma'rifet ve tekmîl-i fenn-i kitâbet etmekle arpa kâtibi olup ba'dehû isti'dâd-ı zâtîsiyle küçük evkâf muhâsebecisi ve ba'dehû şehr-emîni, ba'dehû mevkûfâtî ve menâsıb-ı sâ'ire ile magbûtu'l-emâsil olmuş, şi'r ü inşâsı selîs ve tahrîr ü imlâsı nefîs ve fâzıl-ı ma'ârif-enîs bir vak'a-nüvîs idi. Bin yüz kırk altı senesi zarfında dâr-ı bekâda sâmî-mekân ve vâsıl-ı rahmet-i Rabb-i Müste'ân olmuşdur. Tahrîr eylemiş oldugu bir mikdâr vekâyi'i Subhî Efendi merhûm kendi târihine ilâve eylemişdir. Rahimehullâh.

(Arslan, Mehmed (2003). Mehmed Cemâleddîn, Osmanlı Tarih ve Müverrihleri - Âyîne-i Zurefâ. İstanbul: Kitabevi Yay. 55.)