Madde Detay

Kendi çağında “Dânişî” mahlasıyla tanınan Şa‘bân bin Mustafa’nın hayatı hakkında şuara tezkireleri, Şakâyıku’n-Nu‘mâniyye zeyilleri, Keşfü’z-zunûn  gibi belli başlı biyografik ve bibliyografik kaynaklarda bilgiye rastlanamamıştır. Onun yaşadığı asır, mahlası, adı, babasının ismi, memleketi, mesleği gibi hayatına ait konularda eserlerinden sınırlı ölçüde bilgi edinilmektedir. Bunlardan anlaşıldığına göre, şiirlerinde “Dânişî” mahlasını kullanan şairin adı Şa‘bân, babasının ismi Mustafa, doğum yeri (Konya) Aksaray’dır. Elde bulunan hadis ve vecize tercümeleri konusundaki verimleri, Şa‘bân Dânişî’nin İslâmî ilimleri tahsil ettiğini, 1640’lı ve 50’li yıllarda hayatta, 1052/1643 senesinde Konya’da şer‘î hükümlerle meşgul olduğunu göstermekte; muhtemelen kadılık veya müderrislik vazifelerinde bulunduğunu düşündürmektedir.

Tesbit edilebildiği kadarıyla Dânişî’nin eserleri, meydana getiriliş tarihlerine göre şöyle sıralanabilir:

1. Terceme-i Nesrü’l-leâlî: Hz. Alî’ye nisbet edilen ve “Nesrü’l-leâlî” adıyla tanınan 275 civarındaki Arapça vecizenin manzum tercümesidir. Şair, bu çalışmasını devrin şeyhulislâmına (Yahyâ Efendi’ye) sunmak üzere 10 Zilhicce 1052/1 Mart 1643 tarihinde tamamlamıştır. Arapça vecizeleri “feilâtün mefâilün feilün” kalıbıyla ve ikişer beyitli kıt’alar hâlinde tercüme eden mütercim, anlaşıldığına göre, Mes‘ûd bin Ahmed bin Şâdî’nin 746/1346 yılında meydana getirdiği Farsça Tercemetü’l-leâlî ve Tezkiretü’l-me‘âlî adlı eserinden faydalanmıştır. 

2. Terceme-i Sad-Kelime-i ‘Alî: Hz. Alî’ye ait vecizeler arasından Câhız’ın (ö. 255/ 869) seçtiği yüz sözün nazmen tercümesidir. Özdeyişleri ikişer beyitli kıt’alar şeklinde, aruzun “mefâilün feilâtün mefâilün feilün” kalıbıyla Türkçeye çeviren şair, çalışmasını 20 Şa‘bân 1057/20 Eylül 1647 tarihinde tamamlamıştır.

3. Hadîs-i Erba‘în derlemesi: Dânişî Şa‘bân’ın, Hz. Peygamber’e salâvat okumanın faziletleri konusundaki kırk Arapça hadisi, el-Müstetraf adlı eserden naklen yazdığı bir metindir.

 4. Terceme-i Hadîs-i Erba‘în: Dânişî Şa‘bân Efendi, bu eserini, kırk hadis ezberlemenin fazileti hakkındaki rivayetin teşvikiyle 1061/1651 yılında meydana getirmiştir. Söz konusu edeceği hadislerin sahih isnatlı oluşunu gözeten derleyici, onları Mesâbîh ve Meşârık gibi kitaplardan seçmiştir. Mütercim, hadisleri Türkçe’ye çevirdikten sonra kısaca açıklamış; son olarak kıt’alar hâlinde nazmen de tercüme etmiştir.

Dânişî Şa‘bân Efendi, 17. asırda İslâmî ilimlerle birlikte edebî bilgileri de tahsil etmiş; şairlik kabiliyetine sahip âlimlerimiz arasında yer alır. Mahlasının da işaret ettiği gibi ilmiye sınıfına mensup bir edebî şahsiyet olan Şa‘bân Dânişî’nin eserleri, görüldüğü üzere, Hz. Peygamber’in belirli sayıdaki hadisleriyle Hz. Ali vecizelerinin tercümeleri konusundadır. Şair, bu eserlerini devrin şeyhülislâmının alâkasını çekip iltifatına mazhar olmak, hayır dua ile anılmak, ahirette âlimler zümresi içinde diriltilmek gibi niyet ve düşüncelerle meydana getirmiştir.

Ceyhan, Âdem (2006). Türk Edebiyatında Hazret-i Ali Vecizeleri, Ankara: Öncü Kitap.

Karahan, Abdülkadir (1991). İslâm- Türk Edebiyatında Kırk Hadîs, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı.

Kılıç, Hulûsi (2000). İslâm Ansiklopedisi. C. 21. İstanbul: TDV Yay. 376-377.

Mısır Millî Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Kataloğu (1870-1980). 1989-1992. C. 1.

Câmi‘ eyle sevâb-ı âhireti

Bî-bekâdur tenâ‘um-ı dünyâ

İki günlük ma‘âş-ı sâde içün

İtme ifnâ’-i ni‘met-i ukbâ”

(Ceyhan, Âdem (2006). Türk Edebiyatında Hazret-i Ali Vecizeleri, Ankara: Öncü Kitap. 246.)

“Kâle’n-Nebî salla’llâhü ‘aleyhi ve sellem: Men neffese ‘an mü’minin kürbeten min kürebi’d-dünyâ neffesa’llâhü kürbeten min kürebi yevmi’l-Kıyâmeti. Sadaka Resûlü’llâh.

Ya‘nî dünyâ gamından birini bir mü’minden izâle ve izhâb eyleyen ‘abd-i mü’mine Allâhü Te‘âlâ Hazreti yevm-i Kıyâmet gamlarından kürbet-i ‘azîmesini tefrîc ve izâle ider dimekdür.

Nazmun li râtibihi: İtse tenfîs ‘abd-i mü’minden

Gam-ı dünyâ-yı dûnı bir mü’min

Rûz-ı haşr u Kıyâmet oldukda

Gamdan eyler Hudâ anı âmin.”

(Dânişî, Hadîs-i Erba‘în ve Şerhi, Arabic Manuscript Volume nr. 750H from the Garrett Collection of Arabic Manuscripts in Princeton University Library, kopyası: Süleymaniye Ktp. Mikrofilm Arşivi nr. 3273.)