Madde Detay

Asıl ismi Seyyid Mehmed'dir. Dede Efendi lȃkabıyla meşhur oldu. Mevlevȋ, müderris, kazasker ve şair olan Dede Efendi, 1050/1640-41 tarihinde Erzurum’da dünyaya geldi. Bursa’da uzun süre kaldığı için Bursalı olarak da tanındı. Kendi ifadesine göre soyu Şems-i Tebrȋzȋ’ye dayanmaktadır. Babası Şeyh Mustafa, dedesi Habȋb el-Erzurumȋ’dir (Bağdatlı İsmȃil Paşa 1955: 321; Kurnaz ve Tatçı 2000: 307; Müstakim-zȃde Süleyman Saȃdedȋn 2000: 211; Kurnaz ve Tatcı 2001: 274). Dede Efendi, devrin ilim irfan sahibi büyük alimlerinden dersler aldı ve bu sırada IV. Mehmed’in hocası olan Vȃiz Vanȋ Mehmed Efendi’nin kızıyla evlendi. Mülazımını memlekette tamamladıktan sonra İstanbul’a gelerek burada Mimar Sinan, Merdümiye, Hasodabaşı, Hüsrev Kethüdȃ, Minkȃrȋzȃde, Mihrimah, Sahn-ı Semȃn ve Süleymaniye medreselerinde müderrislik yaptı. 1106/1694-95 tarihinde Edirne kadısı olarak Galata mevleviyetine getirildi ve bir yıl sonra haremeyn pȃyesi verildi. 1111/1699 Haziran’ında Anadolu kazaskeri pȃyesiyle İstanbul kadılığına atandı. 1113 Zilhiccesi’nde /1702 Nisan’ında da Rumeli Kazaskerliğine tayin edildi. Dede Efendi’nin bacanağı aynı zamanda II. Mustafa’nın hocası olan Şeyhülislȃm Seyyid Feyzullȃh Efendi’ye intisabı nedeniyle Edirne Vak’ası’nda görevden azledilerek Yedikule Zindanı’na hapsedilmiş ve buradan Magosa’ya sürgün gönderilmiştir (Parmaksızoğlu 1966: 143; Özcan 1995: 785). 1131/1718-19 tarihinde Bursa’ya gelerek Sȃdȋfakih mahallesine yerleşti ve burada dersler vererek eserler yazdı. Mecelletü’n-Nisab’da (Müstakim-zȃde Süleyman Saȃdeddȋn 2000: 211) Dede Efendi’nin Bursa, Manisa’da müzik hocalığı yaptığı da belirtilmiştir. Tekmiletü’ş Şakȃik’e göre (İsmet 1989: 80)1142/1729-30 tarihinde I. Mahmud tahta çıktıktan sonra İstanbul’a dönmesine izin çıkmış fakat kendisi Sultaniye Medresesinden emeklliğini istemiş ve ölünceye kadar Bursa’da ikȃmet etti.1146/1733-34 tarihinde vefat etti ve evi civarında yaptırdığı dȃrülkurrȃ haziresindeki türbeye defnedildi. 

Mecelletü’n-Nisȃb’da Dede Efendi’nin ölümüne “teȃkabe akıbetˮ ifadesiyle tarih düşürülmüş ve yine aynı eserde Mevlid ve Fıkıh Risȃleleri ile S​iyaset kitaplarının olduğu belirtilmiştir (Müstakim-zȃde Süleyman Saȃdedȋn 2000: 211).

 Şair olduğu belirtilmekle birlikte kaynaklarda örneklerine rastlanmamıştır. Eldeki eserleri dinî, ilmî ve ahlakî niteliktedir:

1. el-Midhatü’l-kübrȃ mine’l-kelȃmi’l-kadȋm fȋ hakkı Seyyidinȃ Muhammed el- Mustafȃ (Medȃyihü’l-kübrȃ fȋ hakki’l-Mustafȃ): 1086/1675’te yazılan bu eserde Kur’ȃn-ı Kerim'deki Hz. Muhammed’in faziletleriyle ilgili ayetleri bir araya getirmektedir (Bulak 1301).

2. el-Vesȋletü’l-uzmȃ fȋ şemȃili’l-Mustafȃ: Dede Efendi’nin İstanbul Kadılığı ve Rumeli kazaskerliği görevlerinde bulunduğu sırada yazdığı bu eser Arapça olup bir fȃtiha, bir basȋre, üç bab, bir hȃtime ve bir tezyȋlden oluşmaktadır. Fȃtiha kısmı Hz. Muhammed’in övgüsüne ayrılmış, basȋrede onun doğduğu aydaki neşe ve sevinçler, bablarda yaratılışı ve dünyaya rahmet olarak gönderilmesi, hȃtimede öbür dünyaya intikali, tezyilde ise peygamberi sevmenin gerekliliği anlatılmıştır (Bulak 130, Kahire 1311, Haydarȃbȃd 1331).

3. en-Nüshatü’l-kübrȃ fȋ vilȃdet-i hayri’l-verȃ (Dede Mevlidi): Türkçe bir eserdir ve Dede Efendi bu eserini Magosa’da sürgünken bazı ilavelerle Kitȃbü’ş şemȃi’l fȋ hakkı hayri’l evȃhir ve’l-evȃi’l ismiyle Arapça’ya çevirmiş ancak daha sonra bazı ilavelerle yeniden Türkçeye tecüme etmiştir. Baş taraflarında Şeyhülislam Feyzullah Efendi’nin ilmi şahsiyetinin de övüldüğü bu eser II. Mustafa’ya sunulmuştur (1147/1734-1735’teki istinsah edilen nüsha; Nuruosmaniye Kütüphanesi 3218).

4. el-Vasfü’l mahmȗd fȋ menȃkıbi’l-ȃbȃ’ ve’l-cüdȗd: Dede Efendi bu eserinde soyunu Şems-i Tebrȋzi’ye dayandırmış ve kendi silsilesini yazmıştır.

5. Risȃle fi’s-siyȃseti’ş-şer’iyye: Arapça bir eser olup kendi türündekilerle benzerlik göstermektedir. Eserin bir nüshası Köprülü Kütüphanesi’ndedir (I. kısım Nuruosmaniye Kütüphanesi 62/2).

6. Ahkȃm-ı Müfȋde: Fıkıhla ilgili bu eserin hangi dilde yazıldığı tespit edilememiştir

7. Şerh-i Risȃleti’l-kıyȃs: Mantıkla ilgili Arapça bir eser olup basılmamıştır.

Bağdatlı İsmȃil Paşa, Hediyyetü’l-Ȃrifȋn, Esmȃu’l Müellifȋn ve Ȃsȃru’l-Musannifȋn. C. II. İstanbul: TDV Yay.

İzgi, Cevat (1994). “Dede Mehmed Efendiˮ. İslȃm Ansiklopedisi. C.9. Ankara: TDV Yay. 80-81.

Kurnaz, Cemal ve MustafaTatcı (hzl.) (2001). Mehmet Nȃil Tuman, Tuhfe-i Nâ’ilî, Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri. C. 1. Ankara: Bizim Büro Yay.274.

Kurnaz, Cemal ve Mustafa Tatçı (hzl.) (2000). Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri. C. I. Ankara: Bizim Büro Yay. 307.

 Müstakîm-zâde Süleymân Sa’âdeddîn Efendi (2000). Mecelletü’n-Nisâb. Ankara: KB Kütüphaneler Genel Müdürlüğü Yay.211.

Özcan, Abdülkadir (hzl.) (1989). Fındıklılı İsmet Paşa, Şakaik-i Nu’maniye ve Zeyilleri, Tekmiletü’ş-Şakaik fi Hakk-ı Ehli’l-Hakaik. İstanbul: Çağrı Yay.

Özcan, Abdülkadir (hzl.) (1995). Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vakȃyi’ȃt, Tahlil ve Metin (1066-1116/1656-1704).Ankara: TTK Yay. 785.

Parmaksızoğlu, İsmet (hzl.) (1966). Silȃhdar, Nusretnȃme. C. II. Fasikül I. İstanbul: MEB Yay.