ELVÂN, ŞÎRȂZÎ, Şeyh Elvân-ı Şîrâzî

(d. 779 ?/1377-1378 ? - ö. ?/?)
Divan Şairi
(Divan/Yazılı Edebiyat / Başlangıç-15. Yüzyıl / Anadolu-Osmanlı-Türkiye)
ISBN: 978-9944-237-86-4

Türkistan’dan doğan Elvân-ı Şîrâzî’nin ataları Şîrâz’dandır. 829/1425-26’da tamamladığı Gülşen-i Râz Tercümesi (Tercüme-i Gülşen-i Râz)’nde yaşının elliye yakın olduğunu belirtmesine bakılırsa doğum tarihi muhtemelen 779/1377-78 civarındadır. Vefat tarihi belli değildir. Latîfî Tezkiresi’nde (Canım 2000: 120) ve bu eseri kaynak gösteren Tuhfe-i Nâ’ilî’de (Tuman 2001: 45) Sultân Orhan devrinde zuhur ettiği bildirilmesine rağmen, Künhü'l-Ahbâr’da (İsen 1994: 125) Sultan Murâd devri şairlerinden olabileceğine işaret edilmiştir. Büyük şeyhlerdendir. Hâcı Bayram Ankaravî'nin halifelerindendir. Ancak Latîfî Tezkiresi’nin matbu nüshasında (1314: 46) ve Kâfile-i Şu’arâ’da (Kutlar vd. 2012: 88) yine kaynak gösterilmeksizin kimilerinin Hâcı Bayram’ın ehibbâsındandır (dostlarından) dediklerine de değinilmiştir.

Elvân-ı Şîrâzî, Orhan Gazi döneminde Anadolu’ya yerleşip sonradan Türkleşen İranlı bir aileye mensuptur. Ataları Şîrâz’dan Anadolu’ya göçtüğü için “Şîrâzî” mahlasını alan (Canım 2000:120) şairin bilinen tek eseri Gülşen-i Râz Tercümesi’dir. O, Şeyh Mahmûd-ı Şebüsterî’nin 993 beyitten oluşan Gülşen-i Râz adlı Farsça kitabını şekil ve vezin bakımından aslına uyarak, ancak beyit sayısını üç katına çıkararak Türkçeye çevirmiştir. 829/1425-26’da tamamladığı mesnevîyi Sultân II. Murâd’a sunmuştur. Kaynaklarda tercümesinin beyit sayısı hakkında 2854, 3000, 3070 gibi farklı rakamlar verilmiştir. Mesnevîsinin giriş kısmı bir tevhîd ve na’tla başlamaktadır. Dört halife ve sahabelerin medhini birer sabah ve bahar tasviri takip etmekte, sonra sebeb-i telîf gelmektedir. Mehdî’nin zuhuru ve kıyamet tasvirleriyle de dikkati çeken eserin sonraki kısmında on beş tasavvufî ve dinî nitelikli soru ile bunlara verilen cevaplar yer almaktadır. Şair, manzumeyi daha iyi anlaşılması için kelime kelime tercüme etmek yerine eklemelerde genişletmiştir. Açıklama ya da hikâye anlatma şeklindeki bu eklemeler, beyitlerin zorluk derecesine göre 2 ile 14 beyit arasında değişmektedir. Dolayısıyla bu hâliyle metin, hem şerh hem de telif özelliği taşımaktadır (Kartal 2013: 58, 313). Gülşen-i Râz Tercümesi, tasavvuf ehlini aydınlatmak maksadıyla yazıldığı için büyük ilgi görmüş ve çok okunmuştur. Tasavvufî terimlerin açık ve anlaşılır bir dil ve üslupla Türkçeye kazandırılmasında ve Türk tasavvuf edebiyatının kökleşmesinde önemli yeri olan mesnevî, adı geçen edebiyatın ana kaynaklarındandır. Tasavvuf sembolizminin Türk edebiyatına ilk olarak bu tercümeyle girdiğinin söylenebileceği belirtilmiştir (Özkan 1994: 68). Sade bir dille kaleme alınan, rahat bir söyle­yişin hâkim olduğu Tercüme-i Gülşen-i Râz divan şiirinin gelişmesinde de etkili ol­muştur. Üzerine bir doktora (Ülken 2002) ve iki yüksek lisans (Bankır 1997; Aytekin 2009) çalışması yapılan eser yayımlanmıştır (Akkuş 2002; Sadîk 1381).

Tezkirecilere göre Elvân-ı Şîrâzî’nin sözleri nazik, ölçülü ve açıktır. Şiirlerinin edası güzel ve değme şairin ulaşamayacağı kadar gösterişli, akıcı ve latiftir. Dolayısıyla gazellerine yazılan birçok nazire aslının değerine ulaşamamıştır. Bu nazireler kaleme aldıklarının beğenildiğinin de göstergesidir. Banarlı 1971: 472), şairin kullandığı kelimelerin çoğunun halis Türkçe olmasını söyleyişindeki samimiyetin ve millî ruhun açık bir ifadesi olarak değerlendirmiştir.

Kaynakça

Akkuş, Muzaffer (hzl.) (2002). Elvân-ı Şirâzî’nin Gülşen-i Râz’ı (İnceleme - Metin - Tıpkıbasım). Ankara: TDK Yay.

Aytekin, Tuba (2009). Elvân-ı Şirâzî’nin Gülşen-i Râz Tercümesi’nde Kelime Grupları. Yüksek Lisans Tezi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi.

Banarlı, Nihat Sami (1971). Resimli Türk Edebiyatı Tarihi. C. 1. İstanbul: MEB Yay.

Bankır, Mehmet Malik (1997). Gülşen-i Râz (Gramer - Metin - Gramatikal İndeks). Yüksek Lisans Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.

Canım, Rıdvan (hzl.) (2000). Latîfî, Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ (İnceleme-Metin). Ankara: AKM Yay.

Canpolat, Mustafa (hzl.) (1995). Ömer Bin Mezîd, Mecmu’atü’n-Nezâ’ir. Ankara: TDK Yay.

İsen, Mustafa (hzl). (1994). Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı. Ankara: AKM Yay.

Kartal, Ahmet (2013). Doğu’nun Uzun Hikâyesi, Türk Edebiyatında Mesnevî. İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yay.

Kartal, Ahmet (2003). “Şebüsterî’nin Gülşen-i Râz’ı ile Elvân-ı Şirâzînin Gülşen-i Râz Tercümesi’nin Mukayesesi”. Türk Dili ve Edebiyatı Makaleleri (3): 121-176.

Kurnaz, Cemal ve Mustafa Tatçı (hzl.) (2001). Tuhfe-i Nâilî - Divân Şâirlerinin Muhtasar Biyografileri. C. II. Ankara: Bizim Büro Yay.

Kutlar Oğuz, Fatma Sabiha, M. Çakır, H. Koncu (hzl.) (2012). Mehmed Tevfik, Kâfile-i Şu’arâ. İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yay.

Özkan, Mustafa (1994). “Elvan-ı Şirazî”. İslâm Ansiklopedisi. C. 11. İstanbul: TDV Yay. 67-68.

Sadîk, Hüseyn Muhammed-zâde (1381). Gülşen-i Râz-ı Şebüsterî be-Rivâyet-i Türkî ez- Elvân-ı Velî-i Şirâzî. Tehrân.

Sehî Bey (1325). Tezkire-i Sehî. İstanbul.

Şebüsterî (1989). Gülşen-i Râz. çev. A. Gölpınarlı. İstanbul: MEB Yay.

Şentürk, Ahmet Atilla (2002). XVI. Asra Kadar Anadolu Sahası Mesnevîlerinde Edebî Tasvirler. İstanbul: Kitabevi Yay.

Ülken, Fatih (2002). Elvân-ı Şirâzî’nin Gülşen-i Râz Tercümesi (İnceleme - Metin). Doktora Tezi. İzmir: Ege Üniversitesi.

Madde Yazım Bilgileri

Yazar: DR. ÖĞR. ÜYESİ GÜLÇİÇEK AKÇAY
Yayın Tarihi: 08.11.2013
Güncelleme Tarihi: 06.12.2020

Eserlerinden Örnekler

Gülşen-i Râz’dan

Şarâb u şem’ u şâhid nûr-ı ma’nâ

Görinmez görinür çün aks-i Mevlâ

 

Şarâb esrâra şem’ envâra benzer

Bakun şâhid yüzi dîdâra benzer

 

Şarâb u şem’ u şâhid cümle hâsıl

Dirîgâ sen niçünsün böyle gâfil

 

Şarâb u şem’a bak kim sırr-ı mektûm

Sana şâhid yüzinden ola ma’lûm

(Canım, Rıdvan (hzl.) (2000). Latîfî, Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ (İnceleme-Metin). Ankara: AKM Yay. 121-122.)

 

Gazel

Ben o yâri be-gâyet sevdügümden

Dilümden düşmez ü gitmez ögümden

 

Kanatsuz benem ol murg-ı hevâyî

Ki mecrûh itdiler bini yügümden

 

Sözi demrenli ok gibi hasûdun

Öte geçdi etümden sünügümden

 

Gözümden şöyle çıkdı iki âlem

Ki yaş gibi salınur kirpigümden

 

Benem ol bende-i Şîrâzî yâ Rab

Beni ayırma sevgili begümden

(Canpolat, Mustafa (1995). Ömer Bin Mezîd, Mecmu’atü’n-Nezâ’ir. Ankara: TDK Yay. 153.)

 

Nazm

İzârında hatı mektûb-ı cândur

Mahabbet-nâme-i âhır zamândur

Boyınun gölgesi düşdügi yirler

Kamu ucdan uca serv-i revândur

(Sehî Bey (1325). Tezkire-i Sehî. İstanbul. 57.)


İlişkili Maddeler

Sn.Madde AdıD.Tarihi / Ö.TarihiBenzerlikİncele
1Ebeydulla İbrahimd. 1951 - ö. ?Doğum YeriGörüntüle
2CEMÎLÎd. 1465-66 - ö. 1543-44Doğum YeriGörüntüle
3Mehmet Ali Tevfikd. 1901 - ö. 4 Mayıs 1937Doğum YeriGörüntüle
4Ebeydulla İbrahimd. 1951 - ö. ?Doğum YılıGörüntüle
5CEMÎLÎd. 1465-66 - ö. 1543-44Doğum YılıGörüntüle
6Mehmet Ali Tevfikd. 1901 - ö. 4 Mayıs 1937Doğum YılıGörüntüle
7Ebeydulla İbrahimd. 1951 - ö. ?Ölüm YılıGörüntüle
8CEMÎLÎd. 1465-66 - ö. 1543-44Ölüm YılıGörüntüle
9Mehmet Ali Tevfikd. 1901 - ö. 4 Mayıs 1937Ölüm YılıGörüntüle
10Ebeydulla İbrahimd. 1951 - ö. ?MeslekGörüntüle
11CEMÎLÎd. 1465-66 - ö. 1543-44MeslekGörüntüle
12Mehmet Ali Tevfikd. 1901 - ö. 4 Mayıs 1937MeslekGörüntüle
13Ebeydulla İbrahimd. 1951 - ö. ?Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
14CEMÎLÎd. 1465-66 - ö. 1543-44Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
15Mehmet Ali Tevfikd. 1901 - ö. 4 Mayıs 1937Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
16Ebeydulla İbrahimd. 1951 - ö. ?Madde AdıGörüntüle
17CEMÎLÎd. 1465-66 - ö. 1543-44Madde AdıGörüntüle
18Mehmet Ali Tevfikd. 1901 - ö. 4 Mayıs 1937Madde AdıGörüntüle