Madde Detay

1075/1664-65 yılında Tokat’ta doğdu. Doğum yeri Fatin (Çifçi: 61)’de yanlışlıkla Diyarbakır olarak yazılmıştır. Nakşibendî tarikatının Urmiye kolunun kurucusu Pîr Aziz Mahmûd-ı Urmevî’nin müridi Hasan Efendi’nin oğlu, Nakkaş Ömerü’l-Âmidî’nin torunudur. Asıl adı Mehmed Emin’dir. Tokadî Şeyh Mehmed Emin Efendi olarak tanındı. Cemâleddîn, Hoca Eminâ, Ebu’l-Emâne, Ebû Mansûr da lâkaplarındandır. Şeyh Urmevî idam edilince (1048/1639) Hasan Efendi Diyarbakır’dan ailesiyle birlikte Tokat’a göç etmek zorunda kaldı. Mehmed Emîn, gençlik dönemini Tokat’ta geçirdi. İlköğrenimini de burada tamamladı. 1110/1698-99 yılında İstanbul’a gitti ve Zeyrek’teki Pîrî Paşa Medresesine yerleşti. Burada kaldığı yıllarda Şeyhülislâm Mirzazâde Şeyh Mehmed Efendi’den dinî ilimleri okudu. Yedikuleli Hâşimîzâde Seyyid Abdullah Efendi’den sülüs ve nesih yazılarını meşkederek icâzet aldı. Ta‘lik ve diğer hat çeşitlerinde de kendini geliştirdi. Bazı devlet büyüklerinin çocuklarına dersler verdi. Rûznâmçe-i evvel kesedarı Ali Efendi’nin oğluna ders verirken bazı devlet ricâlinin dikkatini çekti ve reisülküttâb kalemi kâtipliğine atandı. Bu görevdeyken Şehzadebaşı Camii’nde ve Kesedar Ali Efendi’nin kendisine ayırdığı evde bazı talebelere Hâfız-ı Şîrâzî’nin Dîvânı'nı okutmaya başladı. Derslerine İzzet Ali Paşa ve Yeğen Mehmed Paşa gibi devlet adamları da katıldı. 1114/1702-03 yılında Kesedar Ali Efendi ile birlikte önce Edirne’ye gitti. Burada tanıştığı mûsikî üstatları Buhûrîzâde Mustafa Itrî Efendi, Küçük Müezzin Mehmed Efendi ve Yahyâ Nazîm Çelebi’den mûsikî dersleri almaya başladı. Receb 1114/Kasım 1702 hacca gitti. Üç yıl Mekke’de kaldı. Burada Nakşîbendî tarikatından Şeyh Ahmed Yekdest-i Cüryânî’ye intisap etti. Ayrıca Kadirî, Şazelî ve Şettarî tarikatlarına da girdi. 1117/1705-06 yılı hac mevsiminin sonunda şeyhinin izniyle üç ay Kahire’de kalıp Ezher uleması ve bölgedeki şeyhlerle görüştükten sonra İstanbul’a döndü. İstanbul’da beş yıl Hüseyinpaşazâde Mehmed Bey’in evine konuk oldu. Bu arada Şehzade Mehmed Câmii'nde ders verdi. Halvetî şeyhi Îsâ Mahvî Efendi ve Nûreddin Sünbülî’nin sohbetlerine katıldı.

Mehmed Bey 1122/1710’da mîrimîranlık göreviyle Habeşistan’a, ardından Kudüs valiliğine tayin edildiğinde kâtip olarak onun yanında bulundu. Altı yıl Mekke ve Mısır bilginlerinden hâdis rivayetleri dersi aldı. İstanbul’a döndüğünde müderrislik ve daha sonra Eyüp Sultan Türbedarlığı yaptı. 1156/1743 yılında Şeyhülislam Mustafa Efendi’nin Emir Buharî Tekkesi şeyhliği teklifini kabul etti. İki yıl şeyhlik yaptıktan sonra 15 Şaban 1158/12 Eylül 1745’te vefat etti. Zeyrek’te Pîrî Paşa (Soğukkuyu) Camii Kabristanı’na defnedildi. Kâtibzâde Mehmed Refî tarafından ta‘lik hatla yazılı mezar kitâbesinde müridlerinden Müstakimzâde Süleyman Sâdeddin Efendi (1928: 401)’nin şu tarih beyti bulunmaktadır: “Peyk-i vahdet sırr-ı pâkinden okur târîhini / Oldu lâhûta revan Allah deyip rûh-ı Emîn 1158”.

Emîn ve Ârif(î) mahlasıyla Arapça, Farsça ve Türkçe manzumeler yazan şairin çoğu Nakşîbendiye tarikatına dair küçük risâlelerden oluşan eserleri şunlardır (Eserler ve nüshaları hakkında bk. Şimşek 2003:467):

 İrşâdü’s-Sâlikîn, Risâle fî Sülûkki’t-Tarîkati’n-Nakşibendiyye, Tuhfetü’t-Tullâb li-Hediyyeti’l-Ahbâb, Sıyânet-i Dervîşân Der Bahs-i Deverân-ı Sûfiyyân, Risâle-i Rûhiyye, Silsile-i Hâcegân-ı Tarîkat-ı Nakşibendiyye, Vasiyyetnâme, Risâle-i Suâlât ve Cevâbât, Risâle-i Tevhîd-i Bârî.

Mehmed Emîn, ayrıca İbnü’l-Cezerî’nin kıraat ilmine dair Mukaddime’sini Ubeydullah Ahrâr’ın Risâle-i Vâlidiyye’sini ve muhtemelen Gazzâlî’nin İhyâ’ü ‘Ulûmi’d-dîn’inden bir parça olan Emânetullâh risâlesini Türkçe'ye çevirmiştir (Şimşek 2003: 468). Diğer tercüme eserleri ise Fâdıl-ı Fasîn’den Şerh-i Delâilü’l-Hayrât el-Müsemmâ bi-Metâli‘i’l-Meserrât ve İbn Hacer’den Savâ’ik’tir (Cunbur 2003: 320).

Akbayar, Nuri (hzl.) (1996). Mehmed Süreyyâ Sicill-i Osmanî, C. 2. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay. 474.

Ali Emirî (1328). Tezkire-i Şu‘arâ-i Âmid. C. I. Matbaa-i Âmidî. 98-112.

Cunbur, Müjgan (2003). “Emin”. Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi. C. 3. Ankara: AKM Yay. 320.

Çifçi, Ömer (hzl.) (yty). Fatîn Davud Hâtimetü’l- Eş‘âr . http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10736,metinpdf.pdf?0 [erişim tarihi: 23.04.2014]. 61.

Ekinci, Ramazan (hzl.) (2013). Hâfız Hüseyin Ayvânsarâyî-Vefeyât-ı Ayvânsarâyî (İnceleme-Tenkitli Metin). ed. Âdem Ceyhan. İstanbul: Buhara Yay. 91-92.

Erdem, Sadık (hzl.) (1994). Râmiz ve Âdâb-ı Zurafâsı (İnceleme-Tenkitli Metin-İndeks-Sözlük). Ankara: AKM Yay. 22-25.

Galitekin, Ahmed Nezih (hzl.) (2001). Ayvansarayî Hüseyin Efendi-Alî Sâtı Efendi-Süleymân Besîm Efendi Hadîkatü’l-Cevâmi‘ (İstanbul Câmileri ve Diğer Dinî-Sivil Mimârî Yapılar). İstanbul: İşaret Yay. 87.

İnce, Adnan (hzl.) (2005). Tezkiretü’ş-Şu‘arâ Sâlim Efendi. Ankara: AKM Yay. 185-187.

İpekten, Halûk, M. İsen, R. Toparlı, N. Okçu, T. Karabey (1988). Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Ankara: KTB Yay. 110.

Kurnaz, Cemâl, M. Tatçı (hzl.) (2001). Mehmed Nâil Tuman, Tuhfe-i Nâilî-Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri. C. I-II. Ankara: Bizim Büro Yay. 67.

Müstakimzâde Süleyman Sa’deddin (1928). Tuhfe-i Hattâtîn. İstanbul: Devlet Matbaası. 401-402.

Müstakîm-zâde Süleyman Sa’deddin Efendi (2000). Mecelletü’n-Nisâb (Tıpkıbasım). Ankara: KB Yay. vr. 162a.

Oğraş, Rıza (hzl.) (2001). Esad Mehmed Efendi ve Bağçe-i Safâ-Endûz’u İnceleme-Metin.  http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10734,bahcepdf.pdf?0 [erişim tarihi: 23.04.2014]. 47-48.

Sezen, Tahir (2006). “Yenişehir (Yenişehir Fener)”. Osmanlı Yer Adları Sözlüğü (Alfabetik Sırayla). Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yay. 527.

Şimşek, Halil İbrahim (1996). Mehmed Emin Tokadî’nin Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri. Yüksek Lisans Tezi. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi.

Şimşek, Halil İbrahim (2003). “Mehmed Emin Tokadî”. İslam Ansiklopedisi. C. 28. Ankara: TDV Yay. 467-468.

Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (1979). C. 3. “Emin Mehmed” İstanbul: Dergâh Yay. 31.

Muhammes

Ârifâ kesme ümîdin rahmet-i Rahmân’dan

Ger rızâ-yı Hak’sa matlab geç yürü Rızvân’dan

Kıble-i ‘uşşâka yüz sür gâfil olma andan

Kıl itâ‘at sâki-i sahbâya her dem cândan

Ey Emîn-i bü’l-emân ger ister isen feth-i bâb

(İnce, Adnan (hzl.) (2005). Tezkiretü’ş-Şu‘arâ Sâlim Efendi. Ankara: AKM Yay. 187.)